Βαλκάνια! Συνήθως ξεκινάμε με το σχόλιο που υποτίθεται ότι έκανε ο Ουίνστον Τσώρτσιλ: «Τα Βαλκάνια παράγουν περισσότερη Ιστορία από όση μπορούν να καταναλώσουν»**. Στη συνέχεια ξαναθυμόμαστε τα Βαλκάνια της δεκαετίας του 1990. Hταν τότε που για να ξορκίσουμε το κακό που έφερνε στη συλλογική μας μνήμη αυτός ο όρος, μετονομάσαμε την περιοχή σε «Νοτιοανατολική Ευρώπη». Κάποια κράτη που είχαν ξεπηδήσει από την παλαιά Γιουγκοσλαβία ανακάλυψαν τότε ότι ανήκουν στην Κεντρική Ευρώπη. Ακολούθως η Ε.Ε. μίλησε για «δυτικά Βαλκάνια» (Αλβανία, Βόρεια Μακεδονία, Βοσνία, Μαυροβούνιο και Σερβία – με το Κοσσυφοπέδιο). Αντιπροσωπεύουν το πιο προβληματικό τμήμα της περιοχής μας. Στην επιφάνεια είναι αυτά που βλέπουμε: εκλογές στα Σκόπια με συντριβή του σοσιαλιστικού κόμματος και άνοδο του εθνικιστικού VMRO· ένταση στο Κοσσυφοπέδιο με τους σερβικούς δήμους· αδιέξοδο με όσους θεσμούς της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης χρειάζεται να συλλειτουργήσουν οι τρεις εθνότητες της χώρας. Κάτω από την επιφάνεια υπάρχουν όμως έντονες και πανίσχυρες αντιπαλότητες.
Κατ’ αρχάς, έχουμε την αγωνία της Δύσης για την επιρροή της Ρωσίας στα Βαλκάνια. Η Μόσχα πάντα ασκούσε ιδιαίτερη έλξη στους λαούς της περιοχής μας. Κατά την ύστερη οθωμανοκρατία ήταν η ορθόδοξη αυτοκρατορία που απειλούσε τον σουλτάνο και του αποσπούσε εδάφη στη Μαύρη Θάλασσα. «Ηκουσα φωνής ερχομένης από της άρκτου…», όπως έλεγε στους χρησμούς του το 1750 ο ιερομόναχος Αγαθάγγελος, προσμένοντας τη λύτρωση των Ελλήνων από το «ξανθό γένος». Από τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν το κίνημα του πανσλαβισμού που απευθυνόταν στους Σλάβους της περιοχής. Αμέσως μετά το 1945 ήταν η Σοβιετική Ενωση που είχε στη σφαίρα επιρροής της σχεδόν όλα τα Βαλκάνια, εκτός της Ελλάδας. Η απάντηση της Δύσης ήρθε στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Είχαμε τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και ακολούθως την επέμβαση του ΝΑΤΟ στο Κοσσυφοπέδιο. Χωρίς να αποτελεί οικονομική προτεραιότητα για τη Δύση, στόχευε στην εξασφάλιση ζωτικού, για τις ΗΠΑ και τη Συμμαχία, χώρου. Ακολούθησε η ένταξη των περισσοτέρων βαλκανικών κρατών στο ΝΑΤΟ. Σήμερα μένουν εκτός Σερβία, Μολδαβία και Βοσνία (που έχει στενή συνεργασία με το ΝΑΤΟ).
Η πιο χαρακτηριστική αντιπαράθεση που καταδεικνύει τη ρωσική επιρροή στα Βαλκάνια σήμερα φαίνεται στον χώρο των ορθοδόξων Εκκλησιών της περιοχής (αλλά και της Μέσης Ανατολής). Από την αναγνώριση της αυτοκεφαλίας που χορήγησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας μέχρι την ονομασία της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος, οι ορθόδοξες Εκκλησίες έχουν διαιρεθεί. Με την εξαίρεση της ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας, το κριτήριο για τη στάση τους είναι ο βαθμός επιρροής τους από το Πατριαρχείο Μόσχας.
Η σύγκρουση Ρωσίας – Δύσης επηρεάζει και τη διαμάχη ανάμεσα στους Σέρβους και τους Αλβανούς που κυριαρχούν στα δυτικά Βαλκάνια και ζουν σε μεγάλους αριθμούς εκτός των κρατών της Σερβίας και της Αλβανίας. Οι Σέρβοι (λόγω γλώσσας και θρησκείας) δεν εγγυώνται μέχρι στιγμής τον προσανατολισμό τους προς τη Δύση. Ετσι, μετά την εισβολή στο Κοσσυφοπέδιο το 1999 βλέπουμε έναν θριαμβεύοντα αλβανικό εθνικισμό έναντι ενός ταπεινωμένου σερβικού εθνικισμού. Κλασικό παράδειγμα είναι η αναγνώριση της ανεξαρτησίας του Κοσσυφοπεδίου, που έχει γίνει από τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη (με την εξαίρεση Ελλάδας, Κύπρου, Ισπανίας, Ρουμανίας και Σλοβακίας). Αντιθέτως, οι Σέρβοι παλεύουν ακόμη για την αναγνώριση μειονοτικών δικαιωμάτων. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι επίσης ο Αλβανός πρωθυπουργός Εντι Ράμα. Στο εσωτερικό της χώρας του εμφανίζει με ταχύτητα χαρακτηριστικά αυταρχικού ηγέτη, τύπου Πούτιν ή Ερντογάν. Η Δύση τον ανέχεται. Προέχει ο φανατικός αντιρωσισμός του και το γεγονός ότι είναι πιο «συνεννοήσιμος» από τον πρωθυπουργό του Κοσσυφοπεδίου Αλμπίν Κούρτι, που εκπροσωπεί τον έτερο αλβανικό πόλο.
Οι νέοι άνθρωποι εγκαταλείπουν τις πατρίδες τους. Οι κοινωνίες γηράσκουν. Το οργανωμένο έγκλημα και η διαφθορά βρίσκουν εύφορο έδαφος.
Αλλο χαρακτηριστικό των δυτικών Βαλκανίων είναι η δημογραφική τους καθίζηση. Οι νέοι άνθρωποι εγκαταλείπουν με ταχύτητα τις πατρίδες τους. Οι δείκτες γονιμότητας καταρρέουν. Οι κοινωνίες γηράσκουν. Οσοι μένουν μιλούν για έλλειψη ελπίδας για ένα καλύτερο μέλλον. Σ’ αυτό το περιβάλλον βρίσκουν εύφορο έδαφος το οργανωμένο έγκλημα και η διαφθορά, που συνήθως βρίσκονται σε στενή συνάφεια με τις κυβερνήσεις. Παράλληλα, με τη βοήθεια κυρίως της Τουρκίας, εμφανίζεται στις κοινότητες Αλβανών και Βοσνίων-μουσουλμάνων, ένας σκληροπυρηνικός ισλαμισμός, που ήταν άγνωστος στο παρελθόν. Δεν ήταν τυχαίο ότι με το Ισλαμικό Κράτος πολέμησε μεγάλος αριθμός Bαλκάνιων μαχητών.
Σε αυτό το περιβάλλον καλούμαστε να πορευτούμε. Αύριο θα έχουμε το πρόβλημα με τα Σκόπια και τη συμφωνία των Πρεσπών. Σίγουρα θα υπάρξουν παρασπονδίες, αλλά μάλλον η ηγεσία τους θα αποφύγει να έλθει σε ευθεία αντιπαράθεση με τη Δύση αμφισβητώντας τη συμφωνία των Πρεσπών, που τους απέσπασε από τη ρωσική επιρροή. Πέραν, όμως των Σκοπίων, το κρίσιμο για εμάς είναι να έχουμε άποψη και προτάσεις για τα δυτικά Βαλκάνια. Μας ενδιαφέρει περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ε.Ε.
** Στην πραγματικότητα ήταν σχόλιο του Βρετανού συγγραφέα Μονρό (Σακί), που αφορούσε την Κρήτη το 1911.
O κ. Αγγελος Συρίγος είναι αν. καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής – Πάντειο Πανεπιστήμιο, βουλευτής Ν.Δ. στην Α΄ Αθηνών.
