Πρώην μπασκετμπολίστας της εθνικής ομάδας της Αλβανίας, μποέμ ζωγράφος, μόλις 26 ετών όταν έπεσε ο κομμουνισμός το 1990. Είναι ο ίδιος άνθρωπος που τώρα που κλείνει τα 60, είναι ήδη πρωθυπουργός της Αλβανίας σχεδόν 11 χρόνια έπειτα από τρεις εκλογικές νίκες, που ήρθαν έπειτα από τρεις θητείες ως δήμαρχος Τιράνων. Η πολιτική όχι μόνο δεν τον έκλεψε από τη ζωγραφική, αλλά αντιθέτως ζωγραφίζει κάθε ημέρα επάνω σε κόλλες χαρτιού Α4. Τις γεμίζει με χρώματα και σχέδια που συμβολίζουν συνθέσεις και αντιθέσεις, συγκρούσεις και συγκλίσεις. «Με βοηθάει να συγκεντρώνομαι στην πολιτική», λέει αναφερόμενος στην ακατάπαυστη ζωγραφική. Κάνει και γλυπτά. Εργα του παρουσιάστηκαν πέρυσι τον Απρίλιο στο Ζάππειο σε μια έκθεση με τίτλο «Αυτοσχεδιασμοί» υπό την αιγίδα του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών. Ως εδώ καλά…
Ενα χρόνο μετά, πολικό ψύχος επικρατεί στις ελληνοαλβανικές σχέσεις λόγω της σύλληψης του Φρέντη Μπελέρη στις 12 Μαΐου 2023. Ο Μπελέρης κέρδισε τις εκλογές στη Χειμάρρα μέσα από τη φυλακή, αλλά δεν του επιτράπηκε να ορκιστεί. Καταδικάστηκε πρωτοδίκως σε διετή φυλάκιση, επειδή κρίθηκε ένοχος της κατηγορίας ότι εξαγόρασε μια χούφτα ψήφους. Για την ελληνική πλευρά το κατηγορητήριο είναι στημένο. Δεν παρουσιάστηκε ούτε μία απόδειξη ότι ο ίδιος ο Μπελέρης «λάδωσε» ψηφοφόρους. Η Αθήνα πιστεύει πως όλη η ιστορία γίνεται για να καταπατηθούν ευκολότερα οι περιουσίες στο παραθαλάσσιο χωριό της ελληνικής μειονότητας, που εξελίσσεται σε ευρωπαϊκό τουριστικό φιλέτο. Μέσα σε αυτό το κλίμα, με τον Μπελέρη να είναι πλέον υποψήφιος ευρωβουλευτής της Νέας Δημοκρατίας, ο Ράμα έρχεται σήμερα Κυριακή στην Αθήνα –πρώτος σταθμός μιας ευρωπαϊκής περιοδείας ενόψει του συνεδρίου του κόμματός του– για να μιλήσει σε συγκέντρωση ομοεθνών του.
Χρονισμός και εμπρησμός
Γιατί αυτή η, υποτίθεται, προεκλογική εκδήλωση έπρεπε να γίνει ένα χρόνο πριν από τις αλβανικές εκλογές και μόλις ένα μήνα πριν από τις ευρωεκλογές; Μήπως ο Ράμα έρχεται στην Αθήνα για να καταδικάσει την υποψηφιότητα Μπελέρη και να πει στους Αλβανούς να μαυρίσουν τον Μητσοτάκη; Δεν τον ενδιαφέρει ότι η παρουσία του εδώ, σε αυτή τη φορτισμένη συγκυρία, μπορεί να λειτουργήσει εμπρηστικά και να δώσει τρορφή σε ακραίους εθνικιστικούς κύκλους, που διεκδικούν εκλογική μοίρα;
Ο ίδιος διαψεύδει. Στους συνομιλητές του περιγράφει μια μικρή περιπέτεια που πέρασε μέχρι να οριστικοποιηθεί ο τόπος της ομιλίας του. Λογής εμπόδια παρουσιάζονταν στη διοργάνωση της εκδήλωσής του στο Γαλάτσι (όπως, π.χ., ότι χρειαζόταν υπογραφή μηχανικού για το στάδιο, αλλά ο μηχανικός που θα υπέγραφε θα έπρεπε να ήταν «εντάξει» με τον σύλλογο μηχανικών κ.λπ.). Πάντως, μέχρι τις ώρες που γράφονταν αυτές οι γραμμές, εμφανιζόταν αποφασισμένος. «Αν δεν μιλήσω τελικά στο Γαλάτσι, τότε θα μιλήσω στην πλατεία Συντάγματος! Ολη η αβεβαιότητα για το πού θα μιλήσω ήταν δωρεάν δημοσιότητα, που έκανε τους πάντες να θέλουν να έρθουν για να με ακούσουν».
Ο Εντι Ράμα είναι ο πρώτος από τους δύο γιους του γλύπτη Κρίστακ Ράμα και της ιατρού Ανέτα Ράμα. Η Ανέτα Ράμα ήταν ανιψιά του Σπύρου Κολέκα, που ήταν υπουργός του Χότζα, πολιτικός μηχανικός, βουλευτής από το 1944 έως το 1990 και μέλος του Πολίτμπιρο (1944-1990). Η οικογένεια του Κολέκα έχει ελληνική ρίζα, αλλά και πατριωτική δράση για την απελευθέρωση της Αλβανίας από τη Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Ράμα δεν επιβεβαιώνει, ούτε διαψεύδει την πληροφορία ότι έχει (και) ελληνικό αίμα. Λέει απλώς ότι η καταγωγή της οικογένειάς του από την πλευρά της μητέρας του είναι από την περιοχή Μιρντίτε στη Βόρεια Αλβανία. Προσθέτει όμως με νόημα, και μάλιστα στα ελληνικά, ότι η μητέρα του ήταν «Βουνιώτισα» και ότι στο Βουνό, ένα χωριό κοντά στη Χειμάρρα, «η κανονική θερμοκρασία του σώματος είναι 38». Υπονοεί, δηλαδή, γελώντας ότι είναι θερμόαιμος. «Ο αδελφός μου ξέρει περισσότερα ελληνικά από μένα», προσθέτει χαμογελώντας αινιγματικά.
Μετά το τείχος
Η Κέρκυρα ήταν ο πρώτος τόπος που του επιτράπηκε να ταξιδεύσει στο εξωτερικό μετά την πτώση του κομμουνισμού, το 1990. Η μητέρα του είχε συγγενείς στην Κέρκυρα. Οταν έφτασε στο νησί οι συγγενείς τον ρώτησαν: «Θέλεις να πάμε για παγωτό; Θέλεις να πάμε για ψώνια;». Και απάντησε: «Θέλω να πάω σε μια βιβλιοθήκη και θέλω να γνωρίσω έναν παπά». Hθελε να κρατήσει στα χέρια του ένα βιβλίο του Πλάτωνα ή του Προυστ, που ήταν απαγορευμένα στην Αλβανία. Ηθελε να δει πώς είναι ένας παπάς, γιατί και η θρησκεία ήταν απαγορευμένη. Μετά από λίγες ημέρες, αγόρασε μπογιές και άρχισε να ζωγραφίζει. Ο διακεκριμένος Κερκυραίος ζωγράφος Σπύρος Σουρτζίνος του οργάνωσε την πρώτη του έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη της Κέρκυρας.
Η Κέρκυρα ήταν ο πρώτος τόπος που επισκέφθηκε μετά την πτώση του κομμουνισμού, το 1990. «Θέλω να πάω σε μια βιβλιοθήκη και να γνωρίσω έναν παπά», είπε σε συγγενείς του.
Οταν επέστρεψε στα Τίρανα, είδε ότι οι συμπατριώτες του ακόμη φοβούνταν να μιλήσουν δημοσίως. Τότε οργάνωσε ένα δρώμενο στο παλιό θέατρο της Ακαδημίας Τεχνών. Μόλις έφτασε ο κόσμος έσβησαν τα φώτα. Οι παρευρισκόμενοι στέκονταν επίτηδες μέσα στο σκοτάδι. Δεν μπορούσαν καθόλου να δουν ο ένας τον άλλον. Ανάμεσά τους ένα μικρόφωνο τριγύριζε. Για ώρα ακούγονταν μόνο λόγια μέσα στο σκοτάδι. Διότι μόνο στο σκοτάδι μπορούσαν να ακουστούν οι αλήθειες που οι άνθρωποι έως τότε δεν μπορούσαν να πουν δημοσίως, στο φως.
Ο πατέρας του ήταν γλύπτης κοντά στο κομμουνιστικό καθεστώς, αλλά ο ίδιος ήταν αντίθετος στη λεγόμενη «επίσημη τέχνη». Ο πατέρας κομμουνιστής, ο γιος αντικομμουνιστής, αλλά αγαπούσαν πολύ ο ένας τον άλλον. Εκείνα τα χρόνια, ο γιος Ράμα ζούσε στο Παρίσι, αλλά το 1998 ο πατέρας πέθανε και ο γιος επέστρεψε στα Τίρανα για την κηδεία. Μετά την κηδεία τού τηλεφώνησε ο Φάτος Νάνο, που ήταν πρωθυπουργός μετά την οικονομική κατάρρευση του 1997. «Θέλω να γίνεις υπουργός Πολιτισμού. Σκέψου το για μια ημέρα και πες μου αύριο». «Αν το σκεφτώ για μια ημέρα θα σηκωθώ και θα φύγω. Σου λέω τώρα ναι».
Οταν έγινε υπουργός συνέχισε να ντύνεται αντισυμβατικά. «Με τα κόκκινα σακάκια, τα κίτρινα παντελόνια, τα χρωματιστά επιδεικτικά πουκάμισα έμοιαζα σαν ένα άγνωστης ταυτότητας ιπτάμενο αντικείμενο μέσα σε μια θάλασσα σκούρων κοστουμιών και γραβατών». Οργάνωσε άπειρες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Μιλούσε πολύ σκληρά κατά της παράδοσης και του κατεστημένου. Eγινε δημοφιλής και κέρδισε τις δημοτικές εκλογές στα Τίρανα. Ως δήμαρχος γέμισε χρώμα την πρωτεύουσα. Eβαψε τα οικιστικά μπλοκ της εποχής του κομμουνισμού. «Ηταν ένας οικονομικός τρόπος για να αλλάξει την οπτική γωνία των ανθρώπων». Είχε ως πρότυπα τον Τόνι Μπλερ και τον Μπιλ Κλίντον. Δεν ήταν μόνο η ιδέα του Τρίτου Δρόμου που τον εντυπωσίασε, αλλά και το ότι, όπως λέει, οι δύο αυτοί πολιτικοί απελευθέρωσαν το Κόσοβο. Σήμερα ο Μπλερ, μέσω της εταιρείας του, είναι σύμβουλος του πρωθυπουργού της Αλβανίας.
Ο Ράμα έχει βαφτιστεί καθολικός, αλλά είναι αγνωστικιστής. Εχει πει ότι η απάντηση στο ερώτημα εάν υπάρχει θεός δεν μπορεί ποτέ να δοθεί από θνητούς. Εχει παντρευτεί δύο φορές, έχει ένα γιο από τον πρώτο του γάμο με την ηθοποιό Ματίλντα Μακότσι, τον Γκρέγκορ, και έναν με την οικονομολόγο δεύτερη σύζυγό του, Λίντα Ράμα, τον Ζάχο, 10 ετών.
Αυτά τα 25 χρόνια στην πολιτική έχει κατηγορηθεί για πολλά: Για επεμβάσεις σε εκλογές, για περιορισμούς στην ελευθερία του Τύπου, για σχέσεις με αμφιλεγόμενους επιχειρηματίες και για διαπλοκή με σκοτεινούς Αμερικανούς όπως ο Τσαρλς Μακόνιγκαλ, πρώην πράκτορας του FBI και νυν λομπίστας. Εσχάτως, κάποιοι που φέρεται να γνωρίζουν πρόσωπα και πράγματα στην Αλβανία επιμένουν ότι η περιοδεία Ράμα στην Ευρώπη αποτελεί μια προσπάθεια να αναστρέψει το κύμα φυγής από τη χώρα του. Του καταλογίζουν ότι κρατάει μυστικό το αποτέλεσμα της απογραφής που πραγματοποιήθηκε το περασμένο φθινόπωρο, γιατί δείχνει ότι ο αλβανικός πληθυσμός από τα 2,8 εκατομμύρια που ήταν το 2016 έχει πέσει στο 1,3 εκατομμύριο. Οι Αλβανοί νέοι, λένε, δεν αντέχουν να ζουν σε μια χώρα όπου η ανεργία και η διαφθορά επικρατούν σε όλα τα επίπεδα. Ο Ράμα ισχυρίζεται πως όλα αυτά είναι συκοφαντίες. «Η επεξεργασία των στοιχείων της απογραφής ολοκληρώνεται και τα αποτελέσματα θα δημοσιευθούν τον Ιούνιο. Δίπλα στη δική μας ομάδα εργάζονται ειδικοί από την Ε.Ε. και η φήμη ότι εγώ κρύβω τα στοιχεία είναι απλώς άθλια». Προσθέτει ότι τα επίσημα στοιχεία του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας για την αλβανική οικονομία δείχνουν ότι το ΑΕΠ της χώρας έχει αυξηθεί κατά 50% τα τελευταία δέκα χρόνια.
Μεταξύ άλλων, λέει στην «Κ» ότι το σχέδιο για την ομιλία του στην Αθήνα δεν περιλαμβάνει τίποτα για την υπόθεση Μπελέρη: «Στα Τίρανα δίνουμε μια ιστορική μάχη. Θέλουμε να κάνουμε τη Δικαιοσύνη ανεξάρτητη από την πολιτική εξουσία για πρώτη φορά από τότε που η Αλβανία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η μακρά ιστορία ασυλίας για τους πολιτικούς πρόκειται να τελειώσει και δεν βλέπω καμία διαφορά ανάμεσα στην υπόθεση στην οποία αναφέρεστε στην Ελλάδα και σε εκείνες δημάρχων και υπουργών από το δικό μου κόμμα που έχουν καταδικαστεί, ορισμένες φορές για κάτι λιγότερο σοβαρό από την εξαγορά ψήφων. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να αναφερθώ σε αυτή την υπόθεση όταν θα μιλήσω στη μεγάλη αλβανική κοινότητα στην Ελλάδα».
«Ο φίλος μου ο Κυριάκος»
Εντάξει, δεν θα πει κάτι για τον Μπελέρη. Θα αντισταθεί, όμως, στον πειρασμό να στείλει μήνυμα στους Αλβανούς να μην ψηφίσουν Μητσοτάκη; «Εκείνο που έμαθα παρακολουθώντας πιο προσεκτικά τα νέα στην πατρίδα σας, είναι ότι είστε καλύτεροι ακόμη και από εμάς στο να εξυφαίνετε θεωρίες συνωμοσίας, να μετατρέπετε φήμες σε γεγονότα και μετά να τα χρησιμοποιείτε ως απόδειξη για πολλά αβάσιμα συμπεράσματα. Ο Κυριάκος είναι ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, είναι ένας φίλος που σέβομαι πολύ. Πιστεύω ότι είναι ο Ελληνας πρωθυπουργός που περισσότερο από κάθε προκάτοχό του, με τον οποίο έχω συνεργαστεί, ενδιαφέρεται ειλικρινά για την ενίσχυση των ελληνοαλβανικών σχέσεων. Επίσης, η Ελλάδα είναι ένα ανεξάρτητο κράτος όπου δεν μπορώ ούτε καν να σκεφτώ να επηρεάσω εκλογές, κάτι που ωστόσο κατανοώ ότι μπορεί να είναι δύσκολο να πιστέψουν ορισμένοι Ελληνες πολιτικοί ή προπαγανδιστές των μέσων ενημέρωσης που παρεμβαίνουν στις εσωτερικές υποθέσεις της Αλβανίας με την ευκολία της άσκησης ενός φυσικού δικαιώματος».
«Είστε καλύτεροι ακόμη και από εμάς στο να εξυφαίνετε θεωρίες συνωμοσίας, να μετατρέπετε φήμες σε γεγονότα και μετά να τα χρησιμοποιείτε ως απόδειξη για πολλά αβάσιμα συμπεράσματα».
Παρ’ όλα αυτά, το σχέδιο του Ράμα δεν ήταν να φύγει από την Αθήνα χωρίς ένα μήνυμα προς τον ελληνικό λαό: «Ναι, ίσως απευθυνθώ στους Ελληνες, απέναντι στους οποίους έχω μόνο σεβασμό και θετικά αισθήματα. Ο επίμονος συλλογισμός μου είναι γιατί η πολιτική μέχρι στιγμής έχει αποτύχει να αναβιβάσει τις διακρατικές σχέσεις στο καλό επίπεδο στο οποίο βρίσκονται οι σχέσεις των δύο λαών. Αυτός είναι ένας ουσιαστικός λόγος ανάμεσα σε άλλους γιατί απεχθάνομαι τον βαλκανικό εθνικισμό και γιατί θεωρώ ότι οι Βαλκάνιοι εθνικιστές είναι καθαροί τσαρλατάνοι». Επειτα από όλα αυτά, όπως φαίνεται, ο Εντι Ράμα θα συνεχίσει να πολιτεύεται, όπως ζωγραφίζει – ή όπως ντύνεται: Συνδυάζοντας τα ασύμβατα – πότε συγκλίσεις, πότε συγκρούσεις και πότε συγκρούσεις και συγκλίσεις ανάμεικτα.
