Φοβάμαι ότι υπάρχει σύγχυση και ως εκ τούτου κακομεταχείριση του όρου μεταπολιτική στην Ελλάδα. Oπως και οι περισσότεροι όροι της σύγχρονης πολιτικής συζήτησης, προέρχεται από τα αγγλικά. Αποδίδει όμως δύο αρκετά διαφορετικές έννοιες.
Η πρώτη είναι post-politics, που σημαίνει ένα κοινό πλαίσιο διαχείρισης της κοινωνίας πέρα από τις πολιτικές διαιρέσεις και διαφορές των πολιτικών δυνάμεων. Eνας συνδυασμός γενικών πολιτικών παραδοχών και τεχνοκρατικής ικανότητας αποτελεί τη μετά-την-πολιτική συνθήκη, και αυτή χαράζει λίγο-πολύ το όριο ανάμεσα στα συστημικά και μη συστημικά κόμματα. Αυτή θεωρούσε ο Φουκουγιάμα ως το τέλος της Ιστορίας, αποδείχθηκε όμως ότι δεν είναι μια σταθερή συνθήκη.
Η δεύτερη έννοια είναι metapo-litics. Ο πυρήνας της είναι η έννοια της πολιτισμικής ηγεμονίας. Οφείλεται στον Ιταλό κομμουνιστή Αντόνιο Γκράμσι (1891-1937), σύμφωνα με τον οποίο το κόμμα της εργατικής τάξης, προκειμένου να γίνει εθνικό κόμμα που διεκδικεί την εξουσία, πρέπει να εργαστεί ώστε να μεταβληθούν οι αξίες, οι ιδεολογικές παράμετροι των γενικών παραδοχών, ακόμη και οι επιθυμίες μιας κοινωνίας. Να εργαστεί δηλαδή για μια γενικότερη μεταστροφή αξιών, από αυτές που πρεσβεύουν τα αστικά κόμματα, σε αυτές που προτείνουν οι σοσιαλιστές. Αλλά στο μεταξύ η έννοια της πολιτισμικής ηγεμονίας έχει εξελιχθεί, αλλάξει και εμπλουτισθεί.
Αυτή η ιδέα μιας αύρας που περιβάλλει την πολιτική καλλιεργείται στην πραγματικότητα, με μικρότερη ή μεγαλύτερη προσήλωση και επιτυχία, από όλες τις πολιτικές δυνάμεις από αριστερά έως δεξιά. Και πριν εφευρεθεί ο όρος. Τι ήταν και πώς χρησιμοποιήθηκε το «πατρίς – θρησκεία – οικογένεια»; Μεταπολιτική σημαίνει «δεξιός γκραμσισμός» κατά τον Γάλλο θεωρητικό της Ακροδεξιάς Αλέν ντε Μπενουά. Πέρυσι η Τζόρτζια Μελόνι, η Ιταλίδα πρωθυπουργός, προώθησε μια έκθεση για τον Τόλκιν, τον συγγραφέα του «Αρχοντα των Δακτυλιδιών», στην Εθνική Πινακοθήκη της Ρώμης. Η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος επιστημονικής φαντασίας, όπως επίσης η προβολή της λευκής αρρενωπότητας και της σωματικής ρώμης, της υγιεινής ζωής και της ανέγγιχτης φύσης, η φυσικοποίηση των πολιτισμικών διαφορών και τρόπων ζωής δημιουργούν ένα φαντασιακό που περιβάλλει τις ιδέες της άκρας Δεξιάς και δημιουργεί ισχυρές ταυτίσεις μαζί της. Η συναισθηματική ταύτιση και η δημιουργία μιας κοινότητας διάκρισης, ο αποτροπιασμός και η απαξίωση των αντιπάλων, ο έλεγχος του φαντασιακού και του γούστου αποτελούν βασικά εργαλεία εξουσίας. Oλα τα κόμματα εξουσίας έχουν ισχυρή μεταπολιτική εικόνα.
Η μεταπολιτική δραστηριότητα δεν περιορίζεται μόνο στα επικοινωνιακά γραφεία των κομμάτων εξουσίας. Είναι πολύ ευρύτερη, περιλαμβάνοντας τη διαφήμιση –η οποία, πέρα από το συγκεκριμένο προϊόν που προωθεί κάθε φορά, υποβάλλει πολύ αποτελεσματικότερα το γούστο, τη φαντασίωση και τις νοοτροπίες– αλλά και τα μεγάλα πολιτισμικά σχέδια, είτε αυτά προέρχονται από το κράτος (π.χ. αρχαιοπολιτική) είτε από μεγάλα πολιτιστικά ιδρύματα (κοπτοραπτική ταυτοτήτων). Η ευτυχιοκρατία ως γενικευμένη επιδίωξη, η ατομική ευθύνη, η επιτυχία, η αριστεία κ.λπ. αποτελούν σημεία με εμβέλεια και σημασία πολύ πέραν των κυριολεκτικών αναφορών τους και βαραίνουν στις πολιτικές επιλογές πολύ περισσότερο από τα προγράμματα των κομμάτων. Οι άνθρωποι δηλαδή ψηφίζουν λιγότερο με τη σκέψη των συμφερόντων τους και περισσότερο με τη φαντασία τους για τον εαυτό τους και την κοινωνία που θα ήθελαν να ζήσουν.
Από μια άποψη η μεταπολιτική γίνεται αναγκαία για τους πολιτικούς γιατί η πολιτική γλώσσα γίνεται ολοένα πολυπλοκότερη, δυσνόητη και αφίσταται από τα κοινά βιώματα. Γιατί σε τελευταία ανάλυση η πολιτική γίνεται και η ίδια μεταπολιτική – με την έννοια της post-politics. Υπάρχουν όμως και άλλοι δύο παράγοντες που ενισχύουν τον ρόλο της μεταπολιτικής (με την έννοια της metapolitics). Η πρώτη είναι η μεταβολή στις τεχνολογίες της επικοινωνίας. Η έντυπη εφημερίδα με τα άρθρα γνώμης έχει περιθωριοποιηθεί, ενώ τα μέσα μαζικής δικτύωσης, η εικόνα, ο ήχος, η μουσική, η αποσπασματικότητα, το scrolling down, η virality, το ιογενές μάρκετιγκ και πολλοί άλλοι τρόποι και μέσα με εξωτικά ονόματα καταλαμβάνουν τη θέση της. Η αλλαγή των μέσων αλλάζει το μήνυμα και τους τρόπους πρόσληψής του ριζικά.
Η δεύτερη μεταβολή προέρχεται από τη διεύρυνση της εκλογικής δεξαμενής του «καναπέ». Οι μεγάλες ηλικίες γίνονται πλειοψηφικές, και προφανώς οι ειδικοί της επικοινωνίας αναλύουν τα χαρακτηριστικά τους, ωθώντας τους πολιτικούς σε αντίστοιχες δράσεις που έχουν να κάνουν περισσότερο με το gossip (κουτσομπολιό) και λιγότερο με την πειθώ. Στον βαθμό που τα στρώματα εκτός της (κλασικής) πολιτικής θα αυξάνονται, στον ίδιο βαθμό η μεταπολιτική θα υπερισχύει της πολιτικής.
Δοθέντων όλων αυτών, κατά τη γνώμη μου, το δίλημμα δεν είναι ανάμεσα στην πολιτική και στη μεταπολιτική, ούτε η προβολή του αληθινού απέναντι στο φαντασιακό, αλλά ποιο είναι το περιεχόμενο της μεταπολιτικής και επομένως ποιο νόημα θα εκπέμψει. Πώς δηλαδή θα διαμορφωθεί το κοινωνικό φαντασιακό σε αυτό το ρευστό παιχνίδι των αμφισημιών.
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
