Στις 5 ∆εκεμβρίου 1981, στην «καρδιά» της πρώτης σελίδας της «Καθημερινής», δημοσιεύτηκε ένα άρθρο με τίτλο «Καταργείται η ποινή φυλακίσεως για την πράξη της μοιχείας με Σ.Ν. περί πολιτικού γάμου». Ο δημοσιογράφος Νίκος Γερακάρης επιχειρηματολογούσε υπέρ της αλλαγής στη νομοθεσία που την προηγούμενη ημέρα είχε ανακοινώσει ο υπουργός Δικαιοσύνης Στάθης Αλεξανδρής, λέγοντας πως σε σχέση με τις χώρες της Δύσης η Ελλάδα είχε καθυστερήσει πολύ τη μεταρρύθμιση και πως η απειλή καταρράκωσης της αξιοπρέπειας των μοιχών που «μεταφέρονται ολόγυμνοι και συχνά τραυματισμένοι από άγριο ξυλοδαρμό» δεν βοηθά καθόλου τη διατήρηση ενός γάμου.
Πρόσθετε όμως: «Υπάρχει βέβαια το θέμα της προσβολής της τιμής του απατημένου συζύγου. Είναι όμως αναμφισβήτητο ότι σήμερα έχει πολύ αμβλυνθεί λόγω της εξελίξεως των ηθών η προσβολή που αισθάνεται ο απατημένος σύζυγος», ενώ λίγο πιο κάτω ανέλυε τη δύσκολη περίπτωση της ισόβιας αποχής που υφίσταται ο άνδρας του οποίου «η σύζυγος είναι οργανικά ψυχρή, ή για διάφορους λόγους αρνείται άμεσα ή έμμεσα να μετάσχει της σαρκικής ομιλίας».
Βρισκόμαστε επτά χρόνια μετά την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, η οποία διέκοψε βίαια και τη φεμινιστική δράση –τη δεκαετία του 1960 είχε αρχίσει να γίνεται αισθητή η παρουσία των γυναικών στα πολιτικά κόμματα και στον συνδικαλισμό–, και στην καρδιά της Μεταπολίτευσης με κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου. Σε μια συνέντευξη που έδωσε μια μαθήτρια τον Ιούνιο του 1978 μιλώντας για την απελευθέρωση των γυναικών, είπε: «Τα μαθήματα της υγιεινής και της ανθρωπολογίας σταματάνε μέχρι τον αφαλό. Από εκεί και κάτω δεν κάνουμε». Μετά το 1974, το φεμινιστικό κίνημα ξανάβρισκε σιγά σιγά τον παλμό του, και μάλιστα μέσα σε μια εκδοτική έκρηξη φεμινιστικών εντύπων, και διαδήλωνε με συνθήματα: «Δεν είμαι του πατρός μου, δεν είμαι του ανδρός μου, θέλω να είμαι ο εαυτός μου» και «Εμείς αποφασίζουμε για το σώμα μας και τη ζωή μας. Νόμιμες αμβλώσεις, λιγότερες αμβλώσεις».
Δεν μας χωρίζουν από εκείνη την εποχή παρά τέσσερις δεκαετίες, κι όμως όλα μοιάζουν τόσο ξένα και μακρινά, σαν στιγμιότυπα ενός άλλου αιώνα. Το σώμα της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, αυτό που τόσο βαθιά και υπαρξιακά μεταβλήθηκε τα τελευταία πενήντα χρόνια, ήταν κατά κύριο λόγο γυναικείο. Το μεταπολιτευτικό φεμινιστικό κύμα, δυναμικότατο έως και το τέλος του 1980, κατήγγειλε τις διακρίσεις εις βάρος των γυναικών, διεκδίκησε την ισότητα των φύλων και επιδίωξε την κατοχύρωση της γυναικείας παρουσίας στην πολιτική. Συνάντησε έντονες αντιδράσεις και βρέθηκε επανειλημμένως στο στόχαστρο στις σελίδες των εφημερίδων, στις συνεδριάσεις των κομμάτων αλλά και στις καθημερινές συζητήσεις.
Στο μεταξύ, αναγνωρίζοντας ότι υπάρχει πρόβλημα, η πολιτεία σύστησε θεσμούς που ασχολήθηκαν με την ισότητα των φύλων και επιχείρησε ταυτόχρονα να μετριάσει τις θεσμικές διακρίσεις εις βάρος των γυναικών.
«H αποποινικοποίηση της μοιχείας το 1983 και ο πολιτικός γάμος το 1982 αντιμετωπίσθηκαν θετικά από τις φεμινίστριες και το ευρύ κοινό, και αρνητικά από την Εκκλησία», σχολιάζει η Μαρία Στρατηγάκη, ομότιμη καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου και αντιδήμαρχος Κοινωνικής Αλληλεγγύης και ισότητας του Δήμου Αθηναίων, η οποία διετέλεσε επί χρόνια γενική γραμματέας Ισότητας, ενός οργάνου που ιδρύθηκε το 1985.
«Ομως τα πρωτεύοντα και επιτακτικά φεμινιστικά αιτήματα ήταν η ριζική αναθεώρηση του οικογενειακού δικαίου σύμφωνα με την αρχή της ισότητας των φύλων που είχε καθιερωθεί στο Σύνταγμα του 1975. Είναι εντυπωσιακό ότι για την αναθεώρηση χρειάστηκαν 8 χρόνια και η μεγάλη κυβερνητική αλλαγή του 1981».
Χάρη σε αυτήν την αλλαγή, η από κοινού γονική μέριμνα αντί για την εξουσία του πατέρα, η διατήρηση του επωνύμου των γυναικών, η κατάργηση της έννοιας «εξώγαμο» το 1983, η ποινικοποίηση του βιασμού το 1984 και η νομιμοποίηση των αμβλώσεων το 1986 αποτέλεσαν κατακτήσεις του γυναικείου κινήματος έπειτα από διεκδικήσεις και πολιτικές συγκρούσεις. «Για παράδειγμα, για τις αμβλώσεις η σύγκρουση με την Εκκλησία και το ιατρικό κατεστημένο έγινε στον δρόμο, αλλά και εντός του κυβερνώντος κόμματος, του ΠΑΣΟΚ», θυμίζει η κ. Στρατηγάκη. «Ωστόσο, η αναθεώρηση του οικογενειακού δικαίου αποτελεί συστατικό στοιχείο της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, η οποία επιζητούσε μια θέση στη σύγχρονη Ευρώπη».
Σε εκείνα τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, τα χρόνια του ενθουσιασμού αλλά και της αφέλειας, όπως σχολιάζει η δημοσιογράφος – συγγραφέας Αννα Δαμιανίδη, οι φεμινιστικές αφίσες που διαμαρτύρονταν για την απειλή της βίας και των βιασμών κατά των γυναικών έγραφαν: «Θέλουμε τη νύχτα τώρα» και «Να κάνουμε τον φόβο μας εξέγερση». Με τα ίδια περίπου συνθήματα διαδήλωναν τα μέλη του #MeToo κινήματος το 2018. Αυτό αποτελεί απόδειξη του πόσο μακριά αλλά ταυτόχρονα πόσο κοντά βρισκόμαστε σε όσα η Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία διεκδίκησε, σε μια εποχή μάλιστα που η έννοια του φύλου και του κοινωνικού αποκλεισμού έχουν διευρύνει σημαντικά τα όριά τους.
«H αποποινικοποίηση της μοιχείας το 1983 και ο πολιτικός γάμος το 1982 αντιμετωπίσθηκαν θετικά από τις φεμινίστριες και το ευρύ κοινό, και αρνητικά από την Εκκλησία».
Αννα Δαμιανίδη, δημοσιογράφος, συγγραφέας
Η αφέλειά μας είχε νόημα
Μας είναι δύσκολο να φανταστούμε σήμερα το Αστικό Δίκαιο να καθιερώνει την κατωτερότητα των γυναικών θεσμικά, όπως συνέβαινε έως τις αλλαγές του Οικογενειακού Δικαίου το 1982. Αλλαξαν και άλλα. Η μοιχεία και η έκτρωση έπαψαν να είναι ποινικά αδικήματα. Η προίκα καταργήθηκε τελείως. Καθιερώθηκε ο πολιτικός γάμος. Μας φάνηκε τότε παράξενο που έμεινε σε ισχύ ο θρησκευτικός. Και οι γονείς που συνέχισαν να δίνουν προίκα χωρίς την προστασία του νόμου. Αφελώς πιστεύαμε ότι όλοι ήθελαν τις προοδευτικές αλλαγές κι ότι δεν θα ήταν παρά η αρχή στην πορεία προόδου που μόνο η χούντα είχε καθυστερήσει. Η αφέλειά μας είχε νόημα εκείνη την εποχή, είχε πολιτική ισχύ, είχε εξουσία που συμπαρέσυρε όλη την κοινωνία.
Εχουμε πια συνηθίσει τον νόμο να ορίζει, να διατάζει την ισότητα, και στη ζωή να παλεύουμε γι’ αυτήν. Προσγειωθήκαμε τις επόμενες δεκαετίες στη συντηρητική Ελλάδα, αλλά ευτυχώς εκείνες οι κατακτήσεις ήταν εξασφαλισμένες. Εκτοτε, αργά και με δυσκολίες προχωράμε σε φιλελεύθερα μέτρα, τα οποία πολύ συχνά αποδίδουμε σε ευρωπαϊκές απαιτήσεις, όπως τώρα με τον γάμο των ομοφυλοφίλων. Το ήθελε λέει η Ευρώπη, γιατί εμείς είμαστε, υποτίθεται, συντηρητικοί έως το κόκαλο και προσηλωμένοι στις παραδόσεις, όλοι: Δεξιά, Αριστερά και Κέντρο. Σαν να μην μπορούμε να επινοήσουμε εμείς λέξεις απελευθέρωσης, αναγνώρισης, εμπιστοσύνης. Σαν να μην μπορούμε να ξαναβρούμε την ομορφιά της προόδου, το ανθρωπιστικό της περιεχόμενο.
Ερση Σωτηροπούλου, συγγραφέας
Πώς έπαιρνες διαζύγιο το 1982
Υπάρχει μια χώρα πριν και μια μετά τις αλλαγές στο Οικογενειακό Δίκαιο. Την εποχή που ψηφίστηκαν αυτές οι μεταρρυθμίσεις, παρά τη σφοδρή πολιτική αντιπαράθεση και τους πύρινους μύδρους της Εκκλησίας, δεν ήταν άμεσα αντιληπτό το εύρος της αλλαγής, ούτε πόσο θεμελιακή θα ήταν η ρήξη για την ελληνική κοινωνία. Κοιτάζοντας προς τα πίσω, εκείνη η Ελλάδα με τους αστυφύλακες να παραμονεύουν σε ξενοδοχεία για να τσακώσουν τους μοιχούς επ’ αυτοφώρω και να τους σύρουν γυμνούς στα κεντρικά, με τα οικογενειακά δράματα εξαιτίας της προίκας και τους αλύτρωτους να φωτογραφίζονται με τη σημαία «Ελευθερία ή Θάνατος», μοιάζει με καρικατούρα, μια χώρα της καρπαζιάς που προβάλλει από τον μπερντέ. Πήρα διαζύγιο το 1982. Για κακή μας τύχη δεν είχαμε κατηγορίες να προσάψουμε ο ένας στον άλλον. Επρεπε να τις εφεύρουμε. Οι φίλοι μας χρίστηκαν μάρτυρες κατηγορίας εν μια νυκτί. Το φινάλε ήταν η υποχρεωτική συνάντηση με ιερέα ως ύστατη προσπάθεια συμφιλίωσης. Από την αρχή ήταν προφανές ότι ποσώς τον ενδιέφερε η τύχη μας. Ισως από ανία, προσπάθησε να μας στριμώξει, ρωτούσε αν έχουμε ενοχές, αν ο άλλος ξενοκοίταζε κ.λπ., ελπίζοντας να ψαρέψει κάτι ερεθιστικό. Δεν είχαμε κάτι να προσφέρουμε και το μάτι του γυάλισε. Φύγαμε άρον άρον από την Αρχιεπισκοπή. Αναφέρω το επεισόδιο γιατί συνέβη οκτώ χρόνια μετά την πτώση της χούντας. Η κοινωνία γύριζε ακόμη με τα ίδια εξουθενωμένα γρανάζια, στομφώδης και υποκριτική. Ούτε μια σπίθα ανανέωσης. Η νέα πνοή ήρθε χάρη σε αυτές τις μεταρρυθμίσεις. Για μένα αυτές ήταν το εφαλτήριο. Δίνουν το στίγμα της Μεταπολίτευσης και σηματοδοτούν τη νέα εποχή.
Στέλλα Κάσδαγλη, συνιδρύτρια Women On Top και inc.lude, συγγραφέας
Ποιος συντηρεί το σπίτι;
Οταν, το 1983, η μητέρα μου απέκτησε το δικαίωμα να κρατήσει το επώνυμό της μετά τον γάμο, να έχει ισότιμο μερίδιο μέριμνας του παιδιού της και να λαμβάνει κατώτατη άδεια μητρότητας 12 εβδομάδων, ήμουν ήδη δύο χρόνων. Στα δυόμισι οι γονείς μου με πήγαν στον δημόσιο παιδικό σταθμό της γειτονιάς μας – έναν από τους 90+ που ιδρύθηκαν μέσα στο διάστημα 1981-86 στην Ελλάδα. Τα επόμενα χρόνια, πολλοί άνθρωποι της γενιάς μου ξαφνιάστηκαν ακούγοντας ότι πήγα τόσο νωρίς σχολείο, επειδή η μητέρα μου έπρεπε ή ήθελε να επιστρέψει στη δουλειά.
Οταν το 2013 αναζήτησα τη διαδικασία αίτησης για το –στηριζόμενο σε ευρωπαϊκά κονδύλια– επίδομα για τη συμφιλίωση επαγγελματικής ιδιωτικής ζωής, που θα μου επέτρεπε να πληρώσω τον παιδικό σταθμό για τη δυόμισι χρόνων τότε κόρη μου, διαπίστωσα ότι ήμουν η μόνη που μπορούσε να καταθέσει τα δικαιολογητικά. Ο πατέρας της θα δικαιούνταν να το κάνει μόνο αν ήταν χήρος.
Στα δικά μου 42 χρόνια, άλλη μια γυναίκα δολοφονήθηκε επειδή στην ουσία δεν της αναγνωρίστηκε το δικαίωμα να φύγει από ένα γάμο που δεν ήθελε πια.
Θα έλεγε κανείς ότι είδαμε –εμείς της γενιάς που γεννήθηκε πάνω στη Μεταπολίτευση– το νομοθετικό σπίτι της έμφυλης ισότητας να χτίζεται. Και ότι μέσα στα χρόνια καλούμαστε να φροντίσουμε ότι θα συνεχίσει να συντηρείται, να εκσυγχρονίζεται, να αποκτά τα δωμάτια και την ουσιαστική στιβαρότητα που χρειαζόμαστε για να μη βρίσκεται καμιά μας θανάσιμα εκτεθειμένη στον… παγετό ή στον καύσωνα, μέρες που τα συζητάμε.
