Δεν είναι τα 58 καλύτερα από τα 78; Δεν ήταν τα 78 καλύτερα από τα 81; Τα ερωτήματα αυτά έφτασαν να έχουν κεντρική πολιτική σημασία στον προεκλογικό αγώνα για την προεδρία στις ΗΠΑ. Η ηλικία έγινε πολιτική αξία – οδηγώντας στην αποστράτευση του Τζο Μπάιντεν. Οι πολιτικές σελίδες του αμερικανικού Τύπου έφτασαν να φιλοξενούν μέχρι και ιατρικά ρεπορτάζ που ανέλυαν τη νευρολογική κατάσταση και την πνευματική υγεία του προέδρου.
«Θα πρέπει να ανησυχούμε για τους γηραιότερους πολιτικούς;» αναρωτιόταν το BBC. «Η Αμερική θα πρέπει να τσεκάρει τον ηλικιακό της ρατσισμό στην κάλπη», έγραψε το The Hill. «Είναι εντάξει να κοροϊδεύουμε τον Μπάιντεν και τον Τραμπ για τις ηλικίες τους;» ρωτούσε ένα άρθρο γνώμης στο CNN.
Στην Ελλάδα, η μέση ηλικία των βουλευτών είναι τα 54 έτη (53,98 για να είμαστε απολύτως ακριβείς…). «Το Κοινοβούλιό μας είναι ένα από τα πιο γερασμένα, αν όχι το πιο γερασμένο σε όλη την Ευρώπη – είναι ο υψηλότερος μέσος όρος ηλικίας ανάμεσα σε άλλες 48 ευρωπαϊκές χώρες», λέει στην «Κ» η Μανίνα Κακεπάκη, πολιτική επιστήμονας και εντεταλμένη ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών. Πώς αντιμετωπίζεται εδώ η ηλικία; Εχουν αισθανθεί οι Ελληνες πολιτικοί που είναι μεγαλύτεροι από τον μέσο όρο θύματα «ρατσισμού»;
Ο Γιάννης Τραγάκης, βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας στη Β΄ Πειραιώς, εκλέγεται από το 1974. «Εχω βγει 17 φορές βουλευτής», λέει στην «Κ». Στην ηλικία των 80 ετών, είναι όχι μόνο ο μακροβιότερος βουλευτής της χώρας, αλλά και ο γηραιότερος. Δεν του έχει ζητηθεί ποτέ να μην κατέβει στις εκλογές, ούτε έχει βιώσει συμπεριφορές ηλικιακού ρατσισμού εντός ή εκτός Βουλής. «Ολοι οι βουλευτές, ανεξαρτήτως κόμματος, με συμβουλεύονται για ορισμένα θέματα, τους νιώθω όλους σαν παιδιά μου», αναφέρει. Η πολιτική, τονίζει, και η Βουλή, χρειάζονται τόσο την εμπειρία των παλιών όσο και την ορμή των νέων.
«Δεν τη δείχνω την ηλικία μου, αλλά δεν την αισθάνομαι κιόλας, αισθάνομαι καλά, αισθάνομαι μεσήλικος», λέει στην «Κ» ο βουλευτής Λέσβου του ΠΑΣΟΚ Παναγιώτης Παρασκευαΐδης, ο οποίος είναι γεννημένος το 1949. Ούτε ο ίδιος έχει βιώσει ποτέ ηλικιακό ρατσισμό στην πολιτική και θεωρεί ότι εκτιμάται η αξία της ηλικίας, η εμπειρία. «Νομίζω ότι οι μεγάλες ηλικίες έχουν πολύ περισσότερα να προσφέρουν στην πολιτική. Υπάρχουν και νέα άτομα που δουλεύουν σκληρά, είναι διαβασμένα, κάνουν προτάσεις σοβαρές. Αλλά και στους αρχαίους λαούς, οι δημογέροντες έδιναν λύσεις, οι μεγάλες ηλικίες δεν πρέπει να αισθάνονται μπούλινγκ, ότι “είσαι γέρος, σήκω φύγε”», σημειώνει.
Εμπειρία και αυτοπεποίθηση
Με τα χρόνια έρχεται όχι μόνον η εμπειρία αλλά και η αυτοπεποίθηση, δηλώνει ο 77χρονος Διονύσης Χατζηδάκης, βουλευτής του Β3 Νοτίου Τομέα Αθηνών με τη Νέα Δημοκρατία. «Ερχονται οι νεότεροι βουλευτές και με ρωτάνε τη γνώμη μου και τους λέω να μη βιάζονται – όλα κρίνονται από τα πεπραγμένα τους και όχι με τη φλυαρία», αναφέρει στην «Κ». Οι νεότεροι βουλευτές δείχνουν μεγάλο σεβασμό προς τους μεγαλύτερους, συμπληρώνει. «Αυτό που είδαμε να γίνεται στην Αμερική δεν υπάρχει στην Ελλάδα», τονίζει. Θα μπορούσε άραγε να συμβαίνει το αντίθετο; Θύματα αρνητικής διάκρισης να είναι στην Ελλάδα όχι οι γηραιότεροι, αλλά οι νεότεροι;
«Δεν θα μιλούσα για ηλικιακό ρατσισμό, καθώς σε κάθε Κοινοβούλιο συνυπάρχουν νεότεροι/ες σε ηλικία με μεγαλύτερους/ες. Ωστόσο, κάποιες θεσμικές διαστάσεις και χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτικού συστήματος ευνοούν τις μεγαλύτερες ηλικίες», τονίζει η κ. Κακεπάκη. Πρώτον, ισχύει το ηλικιακό όριο των 25 ετών για το δικαίωμα του εκλέγεσθαι. «Η Ελλάδα είναι μαζί με την Ιταλία οι μοναδικές χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης που θέτουν αυτό το όριο, καθώς στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι συμπίπτει», εξηγεί. Δεύτερον, η προσβασιμότητα στην πολιτική. «Ο σταυρός προτίμησης, αν και δεν συνδέεται άμεσα με την ηλικία εκλογής, μπορεί να υποτεθεί ότι ευνοεί μεγαλύτερους σε ηλικία υποψηφίους που έχουν συσσωρεύσει με τα χρόνια το απαραίτητο πολιτικό κεφάλαιο, αναγνωρισιμότητα κ.ο.κ., που θα τους επιτρέψει να εκλεγούν», σημειώνει.
Ταυτόχρονα, οι νεότερες ηλικίες δεν ασχολούνται εξίσου ενεργά με την κοινοβουλευτική πολιτική όσο οι μεγαλύτερες. Σύμφωνα με στοιχεία της φετινής πανελλαδικής έρευνας της διαΝΕΟσις «Τι πιστεύουν οι Ελληνες», το 12,5% των ερωτηθέντων ηλικίας 17-24 είπε ότι δεν ασχολείται καθόλου με την πολιτική/δεν ψηφίζει, ποσοστό που στην ηλικιακή ομάδα των 55-64 ήταν 4%. Το 48,5% των 55-64 απάντησε ότι αισθάνεται κοντά σε ένα κόμμα χωρίς όμως να το υποστηρίζει ενεργά, φράση με την οποία συμφώνησε το 28,7% των 17-24, το 41% των 25-39, το 43,4% των 40-54 και το 46% των 65+.
«Στην Ελλάδα το κοινό που ψηφίζει είναι μεγαλύτερης ηλικίας και ταυτίζεται σαφέστατα με συνομηλίκους του υποψηφίους. Μέχρι τώρα υπήρχαν πολλά στερεότυπα για το πώς είναι ένας πολιτικός –σοβαρός άνδρας που φοράει κοστούμι και είναι 50 ετών και πάνω–, που το έκαναν πολύ δύσκολο για έναν 25χρονο να ταυτιστεί μαζί τους», λέει στην «Κ» η βουλευτής Επικρατείας με τη Νέα Δημοκρατία, και η νεότερη γυναίκα στη Βουλή, Νεφέλη Χατζηιωαννίδου. Η πολιτική, αναφέρει, είναι ένας απρόσιτος κλάδος για τους νέους.
«Ανάλυση των στοιχείων δείχνει ότι οι γυναίκες πρωτοεκλέγονται σε μικρότερη ηλικία από τους άνδρες, και το αντίστροφο», λέει η πολιτική επιστήμονας Μανίνα Κακεπάκη.
Παρ’ όλα αυτά, στη Βουλή δεν έχει αισθανθεί ποτέ διάκριση εις βάρος της – το αντίθετο. «Το εγγυάται και η διαδικασία – παραδείγματος χάριν, εγώ έχω ίδιο χρόνο ομιλίας με κάποιον που είναι 25 χρόνια βουλευτής», σημειώνει. Εκτός Βουλής, όμως, κάποιες φορές τα πράγματα είναι διαφορετικά. Σε μια νέα υποψήφια του κόμματος για τις ευρωεκλογές, πολίτες κατά τον προεκλογικό αγώνα της τής είπαν «είσαι μικρή εσύ, δεν ξέρεις», λέει η κ. Χατζηιωαννίδου.
«Ενώ στη Βουλή δεν το αντιμετωπίζω, πολλοί συνομήλικοι μου λένε “γιατί δεν κάθεσαι κάτω εσύ που είσαι μικρότερος”. Υπάρχει αυτή η αντίληψη στην κοινωνία, εκτός Βουλής. Προφανώς το λένε επειδή το ζουν οι ίδιοι στο δικό τους επάγγελμα. Στη Βουλή όλοι είναι ίσοι, αλλά αυτό δεν ισχύει σε άλλους χώρους», λέει στην «Κ» ο 34χρονος βουλευτής Επικρατείας του ΠΑΣΟΚ Παναγιώτης Δουδωνής.
Νεότητα μεν, αλλά…
Η εμπειρία του 33χρονου βουλευτή Ανατολικής Αττικής του ΠΑΣΟΚ Μανώλη Χριστοδουλάκη είναι διαφορετική – θεωρεί ότι συχνά η νεότητα των πολιτικών εξιδανικεύεται από την κοινωνία, χωρίς απαραίτητα να το αξίζει. «Εχουμε μάθει να αποθεώνουμε τη νεότητα χωρίς το περιεχόμενο. Θεωρούμε ότι όποιος είναι νέος είναι ικανός και επαρκής, και όποιος είναι μεγαλύτερος πρέπει να κάνει στην άκρη – ο κόσμος που συναντάμε θα είναι πιο ευνοϊκά διακείμενος προς ένα νέο παρά προς ένα μεγαλύτερο, αλλά κανονικά πρέπει να μας αξιολογούν για τη δουλειά μας», δηλώνει στην «Κ».
Μιλώντας στην «Κ», δύο επικοινωνιολόγοι εξηγούν ότι, στην Ελλάδα, εκλογικά δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία η ηλικία. «Είναι ένα ζητούμενο οι νέοι, αλλά δεν είναι κανόνας. Είναι καλό να είσαι νέος, αλλά σπανίως γίνεται θέμα», δηλώνει ο Ευτύχης Βαρδουλάκης. Εξαρτάται από τη σύνθεση των ψηφοφόρων ενός κόμματος –«σε πιο παραδοσιακά κόμματα είναι πιο σύνηθες να υπάρχει εμπιστοσύνη σε πρόσωπα μεγαλύτερης ηλικίας», λέει– αλλά και από τις συνθήκες στις οποίες δραστηριοποιείται πολιτικά κάθε γενιά. «Υπάρχουν άνθρωποι νεότερης ηλικίας που ταυτίστηκαν με κρίσεις, δεν έδειξαν ανθεκτικότητα και εξαφανίστηκαν», εξηγεί. Μια εκλογή στην οποία φάνηκε να μέτρησε το θέμα της ηλικίας ήταν στις τελευταίες εσωκομματικές εκλογές του ΠΑΣΟΚ, αναφέρει.
«Υπήρξε ένα θέμα και στη δεκαετία του ’90, μια τάση περί ανανέωσης, και έλεγαν τότε για τον Κώστα Καραμανλή που ήταν νέος, και για τον Δημήτρη Αβραμόπουλο», λέει ο Γιώργος Φλέσσας, «αλλά στην Ελλάδα δεν έχει ποτέ τεθεί θέμα ηλικίας όπως στην Αμερική». Το φύλο όμως, τονίζει, παίζει ρόλο εκλογικά. «Είναι γεγονός ότι η “γυάλινη οροφή” υπάρχει και στην πολιτική, το βλέπουμε παντού και στη δημόσια διοίκηση και στην κυβέρνηση, είναι πολύ πιο δύσκολο για τις γυναίκες, πλην εξαιρέσεων – είναι πολύ πιο έντονος ο σεξισμός από ό,τι ο ηλικιακός ρατσισμός στη χώρα», λέει στην «Κ».
Η εκλεγμένη με το ΠΑΣΟΚ στη Λακωνία Νάγια Γρηγοράκου δεν έχει αισθανθεί ηλικιακό ρατσισμό στη Βουλή ή στο κόμμα. Αλλά ο σεξισμός υπάρχει. «Στη Λακωνία, όταν πρωτοκατέβηκα, το πρώτο πράγμα που είπαν ήταν “σιγά μη βγάλω γυναίκα βουλευτή”», αναφέρει στην «Κ».
Κάποιες φορές, τα δύο συνδυάζονται. Κατά την κ. Κακεπάκη, είναι σπάνιο μια γυναίκα να εκλεγεί για πρώτη φορά μετά τα 60, ενώ το αντίστοιχο δεν ισχύει για τους άνδρες. «Ανάλυση των στοιχείων δείχνει ότι οι γυναίκες πρωτοεκλέγονται σε μικρότερη ηλικία από τους άνδρες συναδέλφους τους, και το αντίστροφο – νομίζω ότι υπάρχουν πολλά στερεότυπα φύλου ως προς τη νεότητα και την εμπειρία, που φαίνεται να προέρχονται τόσο από τα κόμματα όσο και από τους ψηφοφόρους, τα οποία όσο διαιωνίζονται τόσο αναπαράγουν συγκεκριμένες αντιλήψεις και αναπαραστάσεις για την πολιτική», συμπληρώνει.
Αλλά υπάρχουν και εξαιρέσεις. Η Θεανώ Φωτίου εκλέχθηκε για πρώτη φορά στη Βουλή το 2012. Ηταν 66 χρόνων. Τρία χρόνια αργότερα έγινε αναπληρώτρια υπουργός Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης στην κυβέρνηση του Αλέξη Τσίπρα. «Πρέπει να πω ότι η απαξίωση και οι ρατσιστικές επιθέσεις που δέχθηκα ως βουλεύτρια και ως αναπληρώτρια υπουργός έγιναν και γίνονται λόγω φύλου και όχι λόγω ηλικίας», αναφέρει στην «Κ» η 78χρονη κ. Φωτίου, η οποία πλέον ανήκει στην Κοινοβουλευτική Ομάδα της Νέας Αριστεράς. Θαυμάζει τις νέες γυναίκες που μπαίνουν στην πολιτική, λέει, όπως και όσες και όσους ξέρουν πότε έχει έρθει η στιγμή της αποχώρησης.
Ο κ. Χατζηδάκης δεν θα ξαναβάλει υποψηφιότητα. «Το 2027 θα είμαι 80 χρόνων – πρέπει να ξεκουραστώ και λίγο γιατί πέρασα και λευχαιμία, και γιατί στεναχωριέμαι με την τοξικότητα που υπάρχει στη Βουλή», δηλώνει. Ούτε ο κ. Τραγάκης θα ξανακατέβει. «Για τις εκλογές του 2027 μη μου πείτε κάτι», λέει στην «Κ», «ασφαλέστατα δεν θα είμαι υποψήφιος, αλίμονο, για όνομα της Παναγίας!». Γελάει στο τηλέφωνο με την πιθανότητα να είναι ξανά υποψήφιος. «Στην ηλικία μου; Αν είναι δυνατόν», λέει. Την πολιτική την έβλεπε πάντα ως ένα τούνελ που στο βάθος κατέληγε σε φως. «Αλλά κουράστηκα», συνεχίζει, «δεν μπορώ άλλο – ας βγουν τα νέα παιδιά να προσφέρουν».
