Το φθινόπωρο του 1974, ενόψει της προκήρυξης των εκλογών, δημιουργήθηκε το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας. Η ιδρυτική της διακήρυξη παρουσιάστηκε στις 29 Σεπτεμβρίου, αν και η ίδια η ΝΔ θεωρεί ως ημερομηνία ίδρυσής της την 4η Οκτωβρίου. Η συγκρότηση ενός νέου πολιτικού σχηματισμού μετά την πτώση της χούντας θεωρήθηκε τότε ως μια πρωτοβουλία αυτονόητη, καθώς ο Καραμανλής επιζητούσε να δοθεί η αίσθηση μιας νέας αρχής. Στο νέο κόμμα (όπως θα γίνει και άλλες φορές στο μέλλον) προσχώρησαν επιφανείς πολιτικοί από τον χώρο του Κέντρου, μεταξύ των οποίων οι Κωνσταντίνος Στεφανάκης, Δημήτριος Παπασπύρου, Στέλιος Αλλαμανής. Στις εκλογές του Νοεμβρίου, οι δύο στους τρεις εκλεγμένους βουλευτές της ΝΔ ήταν νέα πρόσωπα, έγινε δηλαδή και μια μεγάλης έκτασης ανανέωση του πολιτικού προσωπικού.
Παρ’ όλα αυτά, η διαφοροποίηση της ΝΔ από την προηγούμενη έκφραση της ελληνικής Κεντροδεξιάς, την Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση, δεν ήταν τόσο μεγάλη. Οι ιδεολογικές διακηρύξεις και οι στοχεύσεις της ΕΡΕ –το παρεμβατικό κράτος ως μοχλός ανάπτυξης, η Ευρώπη, ο συνταγματικός εκσυγχρονισμός, η εδραίωση ομαλού πολιτικού βίου– ήταν κοινές και στη ΝΔ, όπως κοινές ήταν και οι ηγετικές ομάδες των δύο σχηματισμών (Ράλλης, Αβέρωφ, Τσάτσος, Παπαληγούρας, Παπακωνσταντίνου μαζί με νέα πρόσωπα το 1974). Βέβαια, το κόμμα του 1974 ήταν πλέον –λόγω της εμπειρίας της χούντας– απαλλαγμένο από τα εμφυλιοπολεμικά βαρίδια της προδικτατορικής εποχής· αλλά ο παράγοντας αυτός θα συνέτρεχε είτε ιδρυόταν νέο κόμμα είτε όχι. Ο γράφων έχει και αλλού υποστηρίξει ότι η οριστική μορφή της ελληνικής Κεντροδεξιάς ήταν η ΕΡΕ: μεταξύ της ΕΡΕ και της ΝΔ ήταν πιο έντονες οι συνέχειες –σε ιδεολογία, πολιτική μεθοδολογία και πρόσωπα– παρά οι ρήξεις, όσο και εάν πράγματι η εμφάνιση της ΝΔ έδωσε μια νέα προοπτική στον χώρο.
Ωστόσο, υπήρχε και ένας ακόμη λόγος που επέβαλλε την ίδρυση νέου κόμματος. Αρχηγός της ΕΡΕ από το 1963 ήταν άλλος, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, πρόσωπο τεράστιου κύρους, τον οποίο ο Καραμανλής υποσκέλισε για την πρωθυπουργία στις 23 Ιουλίου 1974. Ίσως θα ήταν υπερβολή να του ζητήσει ο Καραμανλής να αποχωρήσει και από την ηγεσία του κόμματος. Βέβαια, εκ των υστέρων ο ίδιος ο Κανελλόπουλος δήλωσε στον Καραμανλή ότι δεν ήταν απαραίτητο ένα νέο κόμμα και ότι ο ίδιος θα παραχωρούσε την αρχηγία, αλλά οι εξελίξεις είχαν δρομολογηθεί.
Ιδρυτική διακήρυξη και ιδεολογία
Η ιδρυτική διακήρυξη της ΝΔ βασίστηκε σε σχετικά σημειώματα του Κωνσταντίνου Τσάτσου, τα οποία βρίσκονται στο αρχείο του, κατατεθειμένο στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Ο Τσάτσος, άλλωστε, είχε συγγράψει και το πρώτο σχέδιο της ιδρυτικής διακήρυξης της ΕΡΕ το 1956.
Όπως συνήθως συμβαίνει με τους μεταρρυθμιστικούς πολιτικούς σχηματισμούς, η ιδρυτική διακήρυξη ξεκινούσε με την απόρριψη της παρούσας, απαράδεκτης κατάστασης. Ο Καραμανλής έκανε λόγο για «ατελή» λειτουργία της δημοκρατίας στην Ελλάδα: «Αλλεπάλληλα υπήρξαν τα κινήματα, οι επαναστάσεις, οι δικτατορίες, οι μεταπολιτεύσεις, οι εμφύλιοι πόλεμοι. Αντιθέτως, ολίγες και βραχείες υπήρξαν οι περίοδοι της δημοκρατικής διακυβερνήσεως της χώρας – φωτεινά παραδείγματα στην ταραγμένη ιστορία της συγχρόνου Ελλάδος». Απαραίτητα στοιχεία ήταν το «ήπιο κλίμα», προϋπόθεση για την πολιτική και θεσμική ομαλότητα, και ισχυροί πολιτικοί σχηματισμοί, ικανοί να αντισταθούν στον λαϊκισμό που είχε φέρει τόσα δεινά στη χώρα. Η ΝΔ ήταν μια τέτοια δύναμη, συνέχιζε ο Καραμανλής, έκφραση των έμπειρων, προοδευτικών και ριζοσπαστικών δυνάμεων – επομένως ανέφερε και εδώ τον αγαπημένο του όρο του (αστικού) ριζοσπαστισμού, που υπήρχε στον τίτλο της ΕΡΕ καιθα διακηρυχθεί με τη μορφή του «ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού» το 1979. Η συγκρότηση μιας σύγχρονης δημοκρατίας και η ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας ανάγονταν στις μείζονες επιδιώξεις του κόμματος, μαζί με την υπέρβαση των διχασμών του παρελθόντος. Μοχλός για την πρόοδο θα ήταν η ελεύθερη οικονομία αλλά και ο αναπτυξιακός κρατικός παρεμβατισμός (στο πρότυπο του New Deal και της ευρωπαϊκής «κοινωνικής οικονομίας της αγοράς»). Ο Καραμανλής προσέθετε: «Κάθε πολίτης της χώρας αυτής πρέπει να γίνη εργάτης μαζί και νομεύς της οικονομικής ευημερίας». Η περιγραφή του πολίτη ως εργάτη και νομέα της ευημερίας θα επαναλαμβάνεται διαρκώς στις ομιλίες του Καραμανλή το 1974.
Φιλελεύθερος πραγματισμός και εκλογικός θρίαμβος
Οι φιλελεύθεροι-κεντροδεξιοί πολιτικοί σε όλη την Ευρώπη, έντονα αντιδογματικοί, κατά κανόνα δυσθυμούν ενώπιον μιας συνολικής θεωρητικής δήλωσης. Προτιμούν να απευθύνονται στο συγκεκριμένο θέμα το οποίο αντιμετωπίζουν. Και το χαρακτηριστικό αυτό ήταν, ίσως, ακόμη πιο έντονο στον βαθύτατα πραγματιστή Καραμανλή, παρά την επιρροή που ασκούσε πάνω του ένας από τους περισσότερο στιβαρά καταρτισμένους στο θεωρητικό επίπεδο διανοουμένους της χώρας, ο Τσάτσος. Άλλωστε, ο Καραμανλής δεν επέδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την οργάνωση και τη διοίκηση του κόμματός του: κατά τον Τσάτσο, ως κομματάρχης ο Καραμανλής ήταν «μέτριος».
Έτσι, η εξέταση των ιδεολογικών κατευθύνσεων και των βασικών αρχών της πολιτικής πρακτικής της ΝΔ δεν μπορεί να εξαντληθεί στη διακήρυξη της 29ης Σεπτεμβρίου, αλλά πρέπει να επεκταθεί και στις υπόλοιπες δημόσιες τοποθετήσεις του Καραμανλή εκείνο το κρίσιμο φθινόπωρο του 1974. Για να δοθούν ορισμένα μόνο ενδεικτικά παραδείγματα, ας αναφερθεί η δήλωσή του «προς τους νέους» στις 8 Νοεμβρίου 1974, ότι ανεζητείτο μια Ελλάδα «χωρίς συμπλέγματα κατωτερότητος, χωρίς σύνδρομα υπαναπτύξεως, χωρίς αγωνίες για το μέλλον».
Στο πεδίο της πολιτικής μεθοδολογίας (αλλά αφορούσε παράλληλα και μια θεμελιώδη ιδεολογική αρχή), η αντίσταση στον λαϊκισμό ήταν ένα μείζον στοιχείο: «Μόνον με ένα αυξημένον εθνικόν εισόδημα είναι δυνατόν να αντιμετωπισθούν τα προβλήματα που βασανίζουν τον λαό μας […]. Και ασκούν δημαγωγία οι ανεύθυνοι εκείνοι που σας υπόσχονται τα αγαθά της ευημερίας, χωρίς θυσίες και κόπους» (προεκλογική ομιλία, Θεσσαλονίκη, 27 Οκτωβρίου). Αντίστοιχα, στις προγραμματικές δηλώσεις του στη Βουλή τον Δεκέμβριο του 1974: «Δεν είμαι, όμως, διατεθειμένος να εμπαίζω τους Έλληνας εργαζομένους και να τους δώσω, για να γίνω ευχάριστος, έστω και μία δραχμή που θα τους την έπαιρνα πίσω με την εύκολη αλλ’ επικίνδυνη μέθοδο του πληθωρισμού».
Στις 17 Νοεμβρίου 1974, η ΝΔ κατήγαγε τη μεγαλύτερης έκτασης νίκη που έχει καταγραφεί σε μη μονόπλευρες εκλογές (δηλαδή σε εκλογές από τις οποίες δεν απείχε μια μεγάλη πολιτική δύναμη) από το 1926, οπότε και, χάρη στη χρήση ψηφοδελτίων, είναι δυνατόν να μετρήσουμε ποσοστά λαϊκής ψήφου: έλαβε 54,37%, ποσοστό που δεν είχε ποτέ σημειωθεί έως τότε και που δεν καταγράφηκε ποτέ έκτοτε. Ήταν η βάση για τη συγκρότηση του νέου πολιτεύματος της Τρίτης Δημοκρατίας και του μεγάλου εγχειρήματος της ένταξης στην Ευρώπη και στον ανεπτυγμένο κόσμο.
* Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.
