Η πολιτική σκέψη και οι θεμελιώδεις πεποιθήσεις και αρχές του Κωνσταντίνου Καραμανλή διαμορφώθηκαν μέσα από τις κοινωνικές και εθνικές συνθήκες της εποχής στην οποία ανδρώθηκε, αλλά και την προσεκτική μελέτη της Iστορίας. Τα βιώματά του σφραγίστηκαν από τις θυελλώδεις εξελίξεις των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Γεννήθηκε σε οθωμανική ακόμα επικράτεια, βίωσε τον Μακεδονικό Αγώνα και την απελευθέρωση της Μακεδονίας, έζησε την εμπειρία του Εθνικού Διχασμού, όπως και του Εμφυλίου. Είδε τη δημοκρατία να απειλείται από επαναστάσεις, κινήματα, δικτατορίες, εκτελέσεις και διώξεις υποκινούμενες από πολιτικά και κομματικά πάθη.
Γνώρισε τη φτώχεια της Ελλάδας μέσα από τους πολέμους της εθνικής ολοκλήρωσης, τα συνεχή προσφυγικά κύματα και την Κατοχή. Μετά την οικονομική καταστροφή του πατέρα του, ως αποτέλεσμα της Μεγάλης Οικονομικής Κρίσης, και τον θάνατό του, επωμίστηκε την ευθύνη της συντήρησης της πολυμελούς οικογένειάς του σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Αυτά τα βιώματα διαμόρφωσαν την αντίληψή του για τα πολιτικά πράγματα και τη φιλοσοφία του για τη ζωή. Λειτούργησαν, σε μεγάλο βαθμό, ως οδοδείκτες στη μακρά πολιτική του σταδιοδρομία.
Σταθερότητα, δημοκρατία, ανάπτυξη έγιναν οι μεγάλες του προτεραιότητες, τις οποίες υπηρέτησε με συνέπεια και αποτελεσματικότητα.
Ελευθερία και σταθερότητα
Ο Καραμανλής πίστευε ότι η ελευθερία είναι το υπέρτατο αγαθό για τον άνθρωπο. Αλλά η ελευθερία δεν μπορεί να σημαίνει ασυδοσία. Ο φιλελευθερισμός μπορεί να είναι διεκδίκηση δικαιωμάτων, αλλά πρέπει παράλληλα να είναι και κώδικας ευθύνης και αξιών.
Από την αρχή της πολιτικής του σταδιοδρομίας τον απασχολούσε ο ισόρροπος συνδυασμός μιας σταθερής κυβέρνησης, που είναι απαραίτητη για την ασφάλεια και την ευημερία μιας χώρας, με την πραγματική ελευθερία. Για τον Καραμανλή, η έξοδος από τον ιστορικό φαύλο κύκλο των εκτροπών, των κινημάτων, του Διχασμού, του Εμφυλίου ήταν δυνατή μόνο μέσα από τη δημιουργία ισχυρών και σταθερών πολιτειακών θεσμών, που θα εξασφάλιζαν την ελευθερία και την τάξη.
Τις αρχές αυτές υπηρέτησε με συνέπεια και αποτελεσματικότητα. Οι προτάσεις αναθεώρησης του συντάγματος το 1963, στο δύσκολο μετεμφυλιοπολεμικό κλίμα της εποχής, εμφορούνταν από αυτή τη λογική. Ιδιαίτερα, όμως, το 1974 ο Καραμανλής κατόρθωσε να θεμελιώσει την Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία, την πιο στέρεη κοινοβουλευτική δημοκρατία από τη σύσταση του νεότερου ελληνικού κράτους. Επέλυσε υποδειγματικά το Πολιτειακό, ενταφιάζοντας τον Εθνικό Διχασμό, νομιμοποίησε το ΚΚΕ, θέσπισε το πιο σύγχρονο, προοδευτικό και μακροβιότερο σύνταγμα της χώρας και ενέταξε τη χώρα στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Ο Καραμανλής, όμως, θεωρούσε, όπως τόνισε στο προσυνέδριο της Νέας Δημοκρατίας, στις 2 Απριλίου 1977, ότι «η δημοκρατία δεν επιβάλλεται. Η δημοκρατία βιώνεται. Και πρέπει να γίνεται πράξη στην καθημερινή ζωή του πολίτη. Προϋποθέτει τον σεβασμό της αρχής της πλειοψηφίας και του νόμου. Και προπαντός προϋποθέτει πολιτικό κλίμα ήπιο και ήρεμα πολιτικά ήθη. Η δημοκρατία δεν αντέχει στα πάθη και στους φανατισμούς».
Πίστευε βαθιά, δηλαδή, ότι για την ομαλή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος ήταν αναγκαία η αποφυγή ακραίων αντιπαραθέσεων. Πιστός στο δημοκρατικό μέτρο, αρνήθηκε τη μετατροπή της πολιτικής διαφωνίας σε πολιτική και ηθική εξόντωση του αντιπάλου. Αντίθετα, υπηρέτησε το ήπιο πολιτικό κλίμα, τον σεβασμό της αντίθετης άποψης και την προσπάθεια δημιουργίας συνθηκών εθνικής συνεννόησης.
Ανάπτυξη, Κοινωνική Δικαιοσύνη και Κοινωνικό Κράτος
Για τον Καραμανλή, η οικονομική ανάπτυξη είχε πολιτικό περιεχόμενο και στόχευση. Πίστευε ότι η άνοδος του βιοτικού επιπέδου και η απαλλαγή από τη φτώχεια και την υπανάπτυξη θα μετέβαλλε τους πολίτες από έρμαια των πελατειακών σχέσεων και των πολιτικών παθών σε ενεργούς πολίτες μιας δημοκρατικής πολιτείας.
Η οικονομική του φιλοσοφία ήταν ένας πραγματιστικός κοινωνικός φιλελευθερισμός. Μια ελεύθερη οικονομία που συνδυάζει την ιδιωτική πρωτοβουλία με ισχυρό κράτος με ρυθμιστικό ρόλο σε κοινωνικά νευραλγικούς τομείς, όπως η παιδεία, η υγεία, η ασφάλιση. Για τον Καραμανλή, το ισχυρό κράτος ήταν εργαλείο και για την προώθηση μεταρρυθμίσεων και ανάπτυξης. Θεωρούσε ότι τα μεγάλα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα, από το Αγροτικό ζήτημα μέχρι την παιδεία, από το Γλωσσικό μέχρι την εκβιομηχάνιση και τα μεγάλα έργα, προϋπέθεταν ρυθμιστικό κράτος και ικανή δημόσια διοίκηση.
Στην πολιτική του σκέψη, η ανάπτυξη ήταν συνυφασμένη με την κοινωνική δικαιοσύνη. Όπως τόνισε στο συνέδριο της ΝΔ το 1979, «όταν ένας λαός δεν μπορεί να επιτύχει την κοινωνική δικαιοσύνη στο πλαίσιο της δημοκρατίας, κλονίζεται η εμπιστοσύνη του στην ιδέα της δημοκρατίας». Πίστευε, δηλαδή, ότι δεν μπορεί να υπάρξει ευνομούμενη δημοκρατία όταν μεγάλη μερίδα των πολιτών αισθάνεται αδικημένη ή περιθωριοποιημένη. Μόνο μέσα από την ανάπτυξη, την απασχόληση και την κοινωνική ανέλιξη ολοένα και ευρύτερων τμημάτων του πληθυσμού θεωρούσε ο Καραμανλής ότι μπορούσε να επιτευχθεί η διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής και της πολιτικής ομαλότητας.
Ορθολογισμός, Ριζοσπαστισμός, Πραγματισμός
Όπως έγραψε ο Maurice Druon, ο Καραμανλής θα είναι για πάντα ο ηγέτης για τον οποίο οι Έλληνες πλημμύρισαν τους δρόμους της Αθήνας κρατώντας αναστάσιμες λαμπάδες μια νύχτα του Ιουλίου.
Αυτό το «μεσσιανικό» κλίμα του Ιουλίου του 1974, όμως, ήταν αναντίστοιχο προς την πολιτική σκέψη και την ιδιοσυγκρασία του Καραμανλή. Αντίθετα, πίστευε ότι «η ανάγκη της παρουσίας ισχυρών ή χαρισματικών ηγετών προδίδει την έλλειψη δημοκρατικής νοοτροπίας και δημοκρατικού κλίματος σε μια χώρα. Εκεί που υπάρχει υγιές δημοκρατικό κλίμα, δεν χρειάζονται άνδρες ισχυροί».
Η απόρριψη του μεσσιανισμού φάνηκε από τον τρόπο που πολιτεύτηκε το 1974. Όταν ανέλαβε την εξουσία, τον Ιούλιο του 1974, ο Καραμανλής δεν διαμόρφωσε ένα πολίτευμα βασισμένο στην ενός ανδρός αρχή. Διαμόρφωσε ένα δημοκρατικό πολίτευμα με ισχυρά θεσμικά αντίβαρα και διασφάλισε και εδραίωσε τους δημοκρατικούς θεσμούς με την ένταξη της Ελλάδας στην οικογένεια των ευρωπαϊκών δημοκρατιών.
Ο Καραμανλής προσπάθησε να δαμάσει τη μακραίωνη αδυναμία του λαού μας να παθιάζεται –μισώντας ή λατρεύοντας πρόσωπα– αντί να σέβεται συνειδητά τους θεσμούς. Γι’ αυτό θεμελίωσε μια πολιτεία που αντλεί νομιμοποίηση από την πίστη των πολιτών στην αξία των θεσμών και των νόμων, όχι από την αφοσίωση σε έναν χαρισματικό ηγέτη.
Την ίδια αφοσίωση στην ορθολογική θεσμική λειτουργία ακολούθησε και στη δημοκρατική οργάνωση του κόμματος της ΝΔ, που ίδρυσε το 1974.
Με τον όρο «ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός» ο Καραμανλής επιδίωξε μια σύνθεση ανάμεσα στην υγιή παράδοση και στις σύγχρονες ιδέες. Απορρίπτοντας τον δογματισμό των ιδεολογιών, ήθελε να διατηρεί τη δυνατότητα να προσφεύγει στις προσφορότερες κάθε φορά λύσεις, ακόμα και στις πιο ριζοσπαστικές, όταν αυτές υπαγορεύονταν από τα συμφέροντα του έθνους και τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής πολιτικής ζωής. Ο Καραμανλής ήταν εμπειρικός πολιτικός, πραγματιστής, χωρίς δογματικές προκαταλήψεις.
Αφιέρωσε την πολιτική του σταδιοδρομία στην αντιμετώπιση της διπλής πρόκλησης που αντιμετώπιζε η Ελλάδα μετά τον πόλεμο. Πρώτον, την έξοδο από τη φτώχεια και την καθυστέρηση, και δεύτερον, την εδραίωση των δημοκρατικών της θεσμών, και τον θεσμικό και πολιτικό της εκσυγχρονισμό. Η έξοδος από τη φτώχεια επιτεύχθηκε σε μεγάλο βαθμό από την οικονομική πολιτική της πρώτης οκταετίας Καραμανλή. Ο στόχος της εδραίωσης των δημοκρατικών θεσμών ήταν το μεγάλο κεκτημένο της Μεταπολίτευσης, που ολοκληρώθηκε με το μεγάλο επίτευγμα της εισόδου στην Ενωμένη Ευρώπη.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος είναι καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, διευθυντής του Ιδρύματος «Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής», πρώην υπουργός.
