Τον Νοέμβριο του 2009 υπηρετούσα τη θητεία μου σε ένα στρατόπεδο στα ελληνοαλβανικά σύνορα και «έβγαζα τις υπηρεσίες». Κάποια στιγμή, ένας συνάδελφός μου με πλησίασε με μια λίστα ονομάτων. Ηταν κτηνοτρόφος, απόγονος αγωνιστή του ΕΔΕΣ, βαθιά πολιτικοποιημένος και αυτό που θα λέγαμε δεξιός. Είχαμε οικοδομήσει μια σχέση αμοιβαίας εκτίμησης από εκείνες που προκύπτουν μεταξύ ανθρώπων που ξέρουν τις διαφορές τους. Μου ζήτησε να κανονίσω την Κυριακή να βγουν από το στρατόπεδο περίπου δέκα στρατιώτες «για να πάμε με τα παιδιά να ψηφίσουμε στις εκλογές». Ηταν οι εσωκομματικές της Νέας Δημοκρατίας ύστερα από την ήττα του 2009. Θυμάμαι να τον ρωτώ «Μπακογιάννη, ε;», για να λάβω την αποστομωτική απάντηση: «Σιγά, ρε Κώτσο, μην ψηφίσουμε την Αμερικάνα».
Θυμήθηκα αυτό το επεισόδιο με αφορμή την ανανεωμένη εμφάνιση του παλιού σχήματος «εκσυγχρονισμός vs λαϊκισμός» που ξεκίνησε την επομένη των εκλογών στο ΠΑΣΟΚ και το οποίο βασίζεται στην εκτίμηση ότι σε αυτές εμφανίστηκαν δύο Ελλάδες: των αστικών κέντρων και της περιφέρειας. Νομίζω ότι είναι μια συζήτηση που αποκαλύπτει περισσότερα για τις προκατασκευασμένες αντιλήψεις μας και λιγότερα για την ελληνική κοινωνία.
Ας ξεκινήσουμε με τους ίδιους τους όρους της συζήτησης. Η ιδέα ότι τα αστικά κέντρα της χώρας είναι ομοιογενείς οντότητες είναι παραπλανητική. Το πολεοδομικό μεγαθήριο της Αττικής συμπυκνώνει τις σύγχρονες ταξικές αντιθέσεις –εκτός αν πιστεύει κανείς ότι τα Μελίσσια και το Κερατσίνι ανήκουν στον ίδιο κόσμο– και αυτές εκφράζονται συχνά και στις εκλογικές τους συμπεριφορές. Ας μην ξεχνάμε ότι στο δημοψήφισμα του 2015 καταγράφηκε μια εντυπωσιακή εικόνα: η ψήφος στο «Οχι» αυξανόταν ευθύγραμμα όσο μετακινούμασταν από τους πλουσιότερους προς τους φτωχότερους δήμους (για έναν σχετικό πίνακα βλ. το έργο του Ασόκα Μοντί «EuroTragedy, A Drama in Nine Acts»).
Το δεύτερο δεδομένο αφορά το ίδιο το κόμμα για το οποίο συζητάμε. Το ΠΑΣΟΚ διασώθηκε από την απόλυτη εξαΰλωση επειδή ήταν ένα κόμμα με βαθιές ρίζες στην περιφέρεια. Τον Ιανουάριο του 2015 το ποσοστό του στην Αττική ήταν 3,1%, στη Β΄ Πειραιώς 3,13%, στην Β΄ Αθηνών 3,4%. Προφανώς η εικόνα έχει αλλάξει στα δέκα αυτά χρόνια. Αλλά όχι ριζικά. Επίσης, είναι ένα κόμμα που όλα αυτά τα χρόνια φιλοξενεί ισότιμα παραδοσιακές νοοτροπίες – το ένα τρίτο της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του απείχε, για παράδειγμα, από την ψηφοφορία για τα ομόφυλα ζευγάρια. Και όπως ξέρουμε, η υιοθέτηση του «εκσυγχρονισμού» μπορεί άνετα να συνυπάρχει με θέσεις anti-woke, επιφυλακτικές στη μετανάστευση, σκληροπυρηνικές στην εξωτερική πολιτική. Κατά συνέπεια, αυτό που συνέβη την Κυριακή –όπως και να το ερμηνεύσει κανείς– δεν είναι μια ανατροπή της λογικής. Είναι η λογική έκφραση των κοινωνικών εκπροσωπήσεων και των πολιτικών χαρακτηριστικών αυτού του κόμματος.
Το πολεοδομικό μεγαθήριο της Αττικής συμπυκνώνει τις σύγχρονες ταξικές αντιθέσεις –εκτός αν πιστεύει κανείς ότι τα Μελίσσια και το Κερατσίνι ανήκουν στον ίδιο κόσμο– και αυτές εκφράζονται συχνά και στις εκλογικές τους συμπεριφορές.
Το πεισματάρικο δεδομένο, θα αντιτείνει κανείς, παραμένει: σε όλη την Ευρώπη βλέπουμε με όλο και μεγαλύτερη ένταση μια διάσταση, ένα χάσμα, στις επιλογές των κατοίκων των αστικών κέντρων με τις ανάλογες των ανθρώπων στην περιφέρεια. Αυτή η εικόνα μοιάζει να τροφοδοτεί δύο απαντήσεις.
Η πρώτη –και πιο χοντροκομμένη– έχει στον πυρήνα της μια αίσθηση ταξικού και πολιτισμικού προνομίου. Ο κόσμος της περιφέρειας γίνεται αντιληπτός ως συνώνυμος της υστέρησης και οι επιλογές του αντικείμενο οριακά χλευασμού. Είναι κάτι που το είδαμε στις Ηνωμένες Πολιτείες και το οποίο μεταφέρεται και στην Ευρώπη. Είναι μια επιλογή καταστροφική καθώς, αδιαφορώντας για τα οικονομικά αίτια της –ορθολογικής εντέλει– επιλογής των πολλών, ανατροφοδοτεί τη βεβαιότητά τους ότι αυτοί που βρίσκονται στα κέντρα εξουσίας δεν θέλουν να τους ακούσουν.
Η δεύτερη έχει άλλη αφετηρία και έχει κάνει την εμφάνισή της και στην Αριστερά. Εκκινεί από μια παραδοχή ήττας και καλεί σε μια στροφή στον «λαό». Αυτή είναι η πρόταση, για παράδειγμα, της Σάρα Βάγκενκνεχτ στη Γερμανία. Φτάνει με τα προβλήματα των μορφωμένων που ζουν στις πόλεις. Τι θα γίνει με τον «μέσο Γερμανό»; Το ενδιαφέρον εδώ είναι η διαφορετικού τύπου κοινωνική μεροληψία. Οι μορφωμένοι των πόλεων σήμερα δεν είναι μόνο τα ανώτερα μεσαία στρώματα με τα προβλήματα του «πρώτου κόσμου». Είναι κατεξοχήν ο κόσμος της επισφάλειας, των μισθωτών σχέσεων, της πολύωρης δουλειάς με σαφώς λιγότερες απολαβές από το παρελθόν. Συγκροτούν τη σύγχρονη εκδοχή του κόσμου που παράγει τον πλούτο.
Αυτό το οποίο ξεχνούν και οι δύο εκδοχές είναι ότι υπάρχουν στιγμές στον πρόσφατο ιστορικό χρόνο που το χάσμα μπορεί να γεφυρωθεί. Αυτό συμβαίνει όταν υπάρχει μια πολιτική πρόταση που συγκροτεί ένα πειστικό αφήγημα που είναι κοινωνικά συμπεριληπτικό δίχως να είναι πλαδαρό. Το παράδειγμα του πρόσφατου γαλλικού Λαϊκού Μετώπου –για να μείνω στα της Αριστεράς– είναι ένα εγχείρημα που οι στόχοι της κλιματικής μετάβασης και της αντιρατσιστικής πολιτικής φαίνεται να μπορούν να συνομιλήσουν με τις ανησυχίες των ηττημένων της παγκοσμιοποίησης. Προφανώς τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Αλλά η προσπάθεια της γαλλικής Αριστεράς –όπως εκφράζεται στο έργο του Τομά Πικετί, του Ντιντιέ Εριμπόν, του Εντουάρ Λουί– να κατανοήσει το σύγχρονο κοινωνικό ζήτημα φαντάζει πολύ πιο παραγωγική από την αυτάρεσκη ασφάλεια μιας ανάλυσης που βλέπει στον συνάδελφό μου στρατιώτη του 2009 απλώς κάποιον που χαλάει τον κόσμο που θα θέλαμε να ζούμε.
Ο κ. Κωστής Καρπόζηλος είναι ιστορικός.
