[Αα]
Αποστρατιωτικοποίηση
Η Συνθήκη της Λωζάννης (1923) ορίζει περιορισμούς στην άμυνα της Λέσβου, της Χίου, της Σάμου και της Ικαρίας και η Συνθήκη των Παρισίων (1947) επιβάλλει την πλήρη αποστρατιωτικοποίηση της Δωδεκανήσου. Μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974 και την ίδρυση της τουρκικής «Στρατιάς του Αιγαίου», η Ελλάδα προχώρησε πυρετωδώς στην αμυντική προπαρασκευή όλων των ανατολικών νησιών του Αιγαίου, επικαλούμενη το άρθρο 51 του καταστατικού χάρτη του ΟΗΕ που δίνει το δικαίωμα νόμιμης άμυνας. Πρόκειται για κανόνα αναγκαστικού δικαίου που έχει υπέρτερη ισχύ προς τυχόν συμβατικές υποχρεώσεις. Η Τουρκία αντιθέτως θεωρεί ότι η αποστρατιωτικοποίηση είναι το ισχυρό νομικό της όπλο στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η Ελλάδα έχει εξαιρέσει από το 1994 από την αρμοδιότητα του Διεθνούς Δικαστηρίου τη στρατιωτικοποίηση των ανατολικών νησιών του Αιγαίου. Είναι θέμα που άπτεται των ζωτικών συμφερόντων της χώρας και δεν μπορεί να τεθεί σε δικανική κρίση.
Αντικείμενο διαφοράς
Είναι το σημείο όπου προκύπτει τεράστια απόκλιση μεταξύ των δύο χωρών. Η Ελλάδα λέει ότι μοναδικό θέμα προς συζήτηση είναι η οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ σε Αιγαίο και ανατολική Μεσόγειο. Η Τουρκία σε αυτό προσθέτει (α) την επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων πέραν του σημερινού ορίου των 6 μιλίων μαζί με την απειλή χρήσεως βίας (casus belli) σε περίπτωση ασκήσεως αυτού του δικαιώματος· (β) το διαφορετικό εύρος του εναερίου χώρου (10 μίλια) και χωρικών υδάτων (6 μίλια)· (γ) την αποστρατιωτικοποίηση των ανατολικών νησιών του Αιγαίου· (δ) τα όρια του FIR Αθηνών· (ε) τα όρια της ζώνης έρευνας – διασώσεως· (στ) την αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας σε μη ρητώς κατονομαζόμενα σε διεθνείς συνθήκες μικρά νησιά στο Αιγαίο· (ζ) την αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας σε μεγάλα νησιά του Αιγαίου λόγω της παρουσίας ελληνικού στρατού και στρατιωτικών εγκαταστάσεων σε αυτά κατά παράβαση της Συνθήκης της Λωζάννης· (η) τη διεκδίκηση υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ ανάμεσα σε Ελλάδα και Λιβύη. Το πρόβλημα είναι ότι και να δεχθεί τώρα η Τουρκία συζήτηση μόνο για την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ, δεν την εμποδίζει τίποτα σε επόμενη φάση να προβάλει όλα τα άλλα ζητήματα.
ΑΟΖ
Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη. Περιλαμβάνει τη θαλάσσια περιοχή που αρχίζει αμέσως μετά το τέλος των χωρικών υδάτων και αφορά στην υφαλοκρηπίδα (δηλαδή στον βυθό και στο υπέδαφος της θάλασσας) καθώς και στη στήλη του ύδατος πάνω από την υφαλοκρηπίδα. Στα περιορισμένα κυριαρχικά δικαιώματα που έχει ένα κράτος επί της ΑΟΖ περιλαμβάνονται η έρευνα και η εκμετάλλευση, η παραγωγή ενέργειας (π.χ. από τον άνεμο) και η προστασία και διατήρηση του θαλασσίου περιβάλλοντος. Στο Αιγαίο έχει πλέον μικρή σημασία η υφαλοκρηπίδα διότι η πιθανότητα υπάρξεως εκμεταλλεύσιμων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων είναι ελάχιστη, ενώ ο κίνδυνος για το θαλάσσιο περιβάλλον (που φέρνει και τον τουρισμό) είναι μεγάλος. Αντιθέτως, η σημασία της ΑΟΖ είναι πλέον πολύ μεγαλύτερη λόγω της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από θαλάσσια αιολικά πάρκα.
[Γγ]
Γκρίζες ζώνες
Μετά το 1975 η Ελλάδα έλεγε σε κάθε τόνο ότι πρέπει να προσφύγουμε στο Διεθνές Δικαστήριο για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου. Η ελληνική πρόταση ακουγόταν με ιδιαίτερα θετικό τρόπο από τη διεθνή κοινότητα. Για να την αντιμετωπίσει η Τουρκία προχώρησε σε μια στρατηγική κίνηση. Με την κρίση των Ιμίων το 1996 αμφισβήτησε την ελληνική κυριαρχία σε μικρά νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Oλες οι οριοθετήσεις θαλασσίων ζωνών βασίζονται στην ακτογραμμή των ηπειρωτικών και νησιωτικών εδαφών. Εάν η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ αχθεί στο Διεθνές Δικαστήριο, τότε η Τουρκία θα επιχειρήσει να ζητήσει πρώτα να διευκρινιστεί σε ποιον ανήκει κάθε νησί, διότι αλλιώς είναι αδύνατον να χαραχθούν οι θαλάσσιες ζώνες. Η οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ θα ακολουθήσει ως δεύτερο θέμα. Παλαιότερα πιστεύαμε ότι η αμφισβήτηση των νησιών –μέσω εξόφθαλμα ακραίων ερμηνειών του διεθνούς δικαίου– ήταν διαπραγματευτική κίνηση των Τούρκων που θα την απέσυραν όταν περνούσαμε στην ουσία της συζητήσεως. Μέχρι σήμερα δεν έχει αποδειχθεί κάτι τέτοιο.
Στα περιορισμένα κυριαρχικά δικαιώματα που έχει ένα κράτος επί της ΑΟΖ περιλαμβάνονται η έρευνα και η εκμετάλλευση, η παραγωγή ενέργειας (π.χ. από τον άνεμο) και η προστασία και διατήρηση του θαλασσίου περιβάλλοντος. Στο Αιγαίο έχει πλέον μικρή σημασία η υφαλοκρηπίδα διότι η πιθανότητα υπάρξεως εκμεταλλεύσιμων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων είναι ελάχιστη, ενώ ο κίνδυνος για το θαλάσσιο περιβάλλον (που φέρνει και τον τουρισμό) είναι μεγάλος. Αντιθέτως, η σημασία της ΑΟΖ είναι πλέον πολύ μεγαλύτερη λόγω της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από θαλάσσια αιολικά πάρκα.
[Δδ]
Διαπραγματεύσεις
Κατά την κρίση με το τουρκικό ωκεανογραφικό σκάφος «Σισμίκ» το καλοκαίρι του 1976 η Ελλάδα προσέφυγε εκ παραλλήλου στο Διεθνές Δικαστήριο και στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Το Δικαστήριο απέρριψε την ελληνική προσφυγή διότι έκρινε ότι δεν υπήρχε συναίνεση των δύο κρατών. Το Συμβούλιο Ασφαλείας εξέδωσε την αμφίσημη απόφαση 395 του 1976. Με αυτήν κάλεσε τα δύο μέρη «…να επαναλάβουν απ’ ευθείας διαπραγματεύσεις για τη διευθέτηση των διαφορών τους…» και «…να εξακολουθήσουν να προσβλέπουν στη βοήθεια που μπορούν να προσφέρουν τα πρόσφορα δικαστικά μέσα και ιδιαίτερα το διεθνές δικαστήριο…». Eκτοτε η Τουρκία λέει ότι τα προβλήματα Ελλάδας – Τουρκίας πρέπει να λυθούν στο σύνολό τους μέσα από διαπραγματεύσεις. Επειδή επικαλείται τις μεθόδους ειρηνικής επιλύσεως των διαφορών που προβλέπονται από τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ, δεν αποκλείει, εάν χρειαστεί, για κάποιες από τις πολλές διαφορές να προσφύγουν τα δύο κράτη σε δικαστικό διακανονισμό.
Διεθνές δίκαιο
Η Τουρκία δεν έχει υπογράψει τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982. Δεσμεύεται μόνον από τους κανόνες του διεθνούς εθιμικού δικαίου. Πριν από χρόνια αυτό ήταν πρόβλημα. Σήμερα έχει περιοριστεί σημαντικά. Οι βασικές ρυθμίσεις της Συμβάσεως του 1982 ακολουθούνται στη διεθνή πρακτική από όλα τα κράτη και έχουν καταστεί εθιμικό δίκαιο. Συνεπώς δεσμεύουν και την Τουρκία.
Διεθνές Δικαστήριο
Θέση της Ελλάδας από τον Ιανουάριο του 1975 είναι να παραπέμψουμε την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Αργότερα, η εξέλιξη του διεθνούς δικαίου προσέθεσε στην οριοθέτηση και την ΑΟΖ. Σε ποιο δικαστήριο, όμως, να προσφύγουμε; Στον ελληνικό δημόσιο διάλογο έχουν προταθεί διάφορα: το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, το Διεθνές Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας που εδρεύει στο Αμβούργο, το Μόνιμο Διαιτητικό Δικαστήριο της Χάγης, κάποιο προς τούτο (ad hoc) διαιτητικό δικαστήριο, ακόμη και το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ενώσεως… Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι όλα τα δικαστήρια ακολουθούν τους κανόνες του διεθνούς δικαίου. Το δικαστήριο όμως που έχει την πλουσιότερη νομολογία και τη μεγαλύτερη (με διαφορά) εμπειρία σε θαλάσσιες οριοθετήσεις είναι το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Μεταπολεμικά έχει ασχοληθεί σε 17 υποθέσεις με οριοθετήσεις θαλασσίων ζωνών. Συγκριτικά το Διεθνές Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας (Αμβούργο) και το Μόνιμο Διαιτητικό Δικαστήριο της Χάγης έχουν αντιμετωπίσει από τρεις τέτοιες υποθέσεις, ενώ οι υπόλοιπες έχουν εκδικασθεί από ad hoc διαιτητικά δικαστήρια που αμέσως μετά την εκδίκαση διαλύθηκαν. Υπ’ αυτό το πρίσμα το Διεθνές Δικαστήριο προσφέρει μεγαλύτερη ασφάλεια δικαίου εν συγκρίσει προς άλλα δικαστήρια. Για αυτόν τον λόγο και η Ελλάδα με δήλωσή της από τον Ιανουάριο του 2015 έχει ορίσει ότι μοναδικό αρμόδιο δικαστήριο για την επίλυση διαφορών θαλασσίων οριοθετήσεων είναι το Δικαστήριο της Χάγης.
Ολα τα δικαστήρια ακολουθούν τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου. Το δικαστήριο όμως που έχει την πλουσιότερη νομολογία και τη μεγαλύτερη (με διαφορά) εμπειρία σε θαλάσσιες οριοθετήσεις είναι το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Μεταπολεμικά έχει ασχοληθεί σε 17 υποθέσεις με οριοθετήσεις θαλασσίων ζωνών. Συγκριτικά το Διεθνές Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας (Αμβούργο) και το Μόνιμο Διαιτητικό Δικαστήριο της Χάγης έχουν αντιμετωπίσει από τρεις τέτοιες υποθέσεις, ενώ οι υπόλοιπες έχουν εκδικασθεί από ad hoc διαιτητικά δικαστήρια που αμέσως μετά την εκδίκαση διαλύθηκαν.
[Σσ]
Συνολική συμφωνία
Από τον Φεβρουάριο του 1976 η Τουρκία επιδιώκει συνολικό διακανονισμό των ελληνοτουρκικών θεμάτων μέσω «συνολικής συμφωνίας» (package deal). Με τη «συνολική συμφωνία» η Τουρκία επιδιώκει να ληφθούν μεν υπ’ όψιν οι νομικές παράμετροι, αλλά η λύση να είναι κατ’ ουσίαν πολιτική. Η συνολική συμφωνία κατά την Τουρκία θα πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν αφενός τα ζωτικά της συμφέροντα στην περιοχή και αφετέρου το γεγονός ότι οι γεωγραφικές συνθήκες του Αιγαίου είναι μοναδικές σε όλο τον κόσμο. Επομένως, στο Αιγαίο δεν μπορούν να ισχύσουν κανόνες ή λύσεις που εφαρμόσθηκαν σε άλλες περιοχές.
Συνυποσχετικό
Για να υπαχθεί μια διαφορά στο Διεθνές Δικαστήριο χρειάζεται η συναίνεση και των δύο πλευρών. Στο καταστατικό του Διεθνούς Δικαστηρίου αναφέρονται τρεις περιπτώσεις από όπου προκύπτει αυτή η συναίνεση: (α) εκ των προτέρων αποδοχή της δικαιοδοσίας μέσω κάποιας διμερούς ή πολυμερούς συμφωνίας για την επίλυση των διαφορών που προκύπτουν από αυτή τη συμφωνία, (β) ρητή αποδοχή της υποχρεωτικής δικαιοδοσίας χωρίς ειδική συμφωνία, (γ) ειδική συμφωνία που ονομάζεται συνυποσχετικό (compromis). Ως προς τη δυνατότητα (α) δεν υφίσταται σχετική διμερής ή πολυμερής συμφωνία. Ως προς τη δυνατότητα (β) η Τουρκία δεν έχει αποδεχθεί την υποχρεωτική δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου. Επομένως, μοναδική λύση για την προσφυγή είναι η υπογραφή συνυποσχετικού μεταξύ των δύο κρατών. Στο συνυποσχετικό θα αναφέρονται το ακριβές αντικείμενο της διαφοράς και το εφαρμοστέο δίκαιο.
[Υυ]
Υφαλοκρηπίδα
Είναι ο βυθός και το υπέδαφος της θάλασσας πέραν των χωρικών υδάτων. Στην υφαλοκρηπίδα ένα κράτος δεν ασκεί κυριαρχία, αλλά περιορισμένα αποκλειστικά κυριαρχικά δικαιώματα που σχετίζονται με την έρευνα και εκμετάλλευσή της. Η σημασία της εκμεταλλεύσεως της υφαλοκρηπίδας είναι πλέον μικρή για το Αιγαίο. Παραμένει, όμως, πολύ μεγάλη για την ανατολική Μεσόγειο λόγω της ισχυρής πιθανότητας υπάρξεως σημαντικών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων αλλά και της μελλοντικής δυνατότητας εκμεταλλεύσεως των μεταλλευμάτων της περιοχής.
[Χχ]
Χωρικά ύδατα
Σήμερα η Ελλάδα έχει σε όλες τις θάλασσες (πλην του Ιονίου) χωρικά ύδατα 6 ν. μιλίων και εναέριο χώρο 10 ν. μιλίων. Το διεθνές δίκαιο δίνει τη δυνατότητα στην Ελλάδα να καθορίσει το εύρος των χωρικών της υδάτων στα 12 ν. μίλια. Αυτό δεν προκύπτει μόνον από το άρθρο 3 της Συμβάσεως για το Δίκαιο της Θάλασσας (που δεν έχει υπογράψει η Τουρκία). Πηγάζει και από το διεθνές έθιμο λόγω της ομοιόμορφης πρακτικής και των 148 κρατών που έχουν θαλάσσιο μέτωπο. Η αύξηση των ελληνικών χωρικών υδάτων είναι το ισχυρότατο πλεονέκτημα της Ελλάδας στο Αιγαίο και κάτι που τρέμει η Τουρκία. Οι λόγοι της τουρκικής ταραχής είναι εν μέρει πραγματικοί. Με αύξηση των ελληνικών χωρικών υδάτων στα 12 ν. μίλια περιέρχεται το 72% της θάλασσας του Αιγαίου υπό πλήρη ελληνική κυριαρχία (από το 43% που είναι σήμερα). Η επίδικη περιοχή της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου προς οριοθέτηση μετά την επέκταση περιορίζεται σε σημείο που καθίσταται άνευ σημασίας. Παράλληλα παύει να υφίσταται και το σοβαρό ζήτημα της διαφοράς χωρικών υδάτων και εναερίου χώρου. Επίσης η Τουρκία απονομιμοποιείται εντελώς στην προσπάθειά της να αλλάξει τα όρια του FIR και της ζώνης έρευνας – διασώσεως στο Αιγαίο. Η Τουρκία τα γνωρίζει όλα αυτά και επιδιώκει σταθερά να εξουδετερώσει το δικαίωμα αυξήσεως των χωρικών υδάτων από την αρχή της διαδικασίας. Μετά από δικαστική απόφαση η Ελλάδα θα μπορούσε να αυξήσει τα χωρικά ύδατα μόνον στις περιοχές μεταξύ 6 και 12 ν. μιλίων που το Δικαστήριο δεν θα έχει δώσει ως υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ στην Τουρκία. Επειδή η Τουρκία θέτει και ζήτημα ελεύθερης και ακώλυτης ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο, θα είχε νόημα να εξεταστεί η παροχή κάποιων διαύλων ανοιχτής θάλασσας στο Αιγαίο προς την τουρκική και τη διεθνή ναυσιπλοΐα μετά την αύξηση των χωρικών υδάτων. Σε μια τέτοια περίπτωση, όμως, η Τουρκία θα πρέπει να δώσει σοβαρό αντάλλαγμα, όπως π.χ. τη ρητή αποδοχή του δικαιώματος της Ελλάδας να επαναστρατιωτικοποιήσει τα ανατολικά νησιά του Αιγαίου.
*Ο κ. Αγγελος Συρίγός είναι Αν. Καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής – Πάντειο Πανεπιστήμιο, Βουλευτής ΝΔ στην Α΄ Αθηνών.
