Η σύνοδος κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βίλνιους αποτελεί μια πρώτη ευκαιρία για να ξαναπιάσουν το νήμα η Ελλάδα με την Τουρκία. Η τετραετία που προηγήθηκε ξεκίνησε άσχημα, με την απότομη αύξηση των προσφυγομεταναστευτικών ροών το καλοκαίρι του 2019, εξελίχθηκε ακόμη χειρότερα με την υπογραφή του τουρκολιβυκού συμφώνου τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, η κρίση κορυφώθηκε τον Φεβρουάριο – Μάρτιο του 2020 με την προώθηση χιλιάδων μεταναστών στον Eβρο και μετέπειτα με τις σεισμικές έρευνες που διεξήγαγε το «Ορούτς Ρέις» για 82 μέρες. Οι τόνοι έπεσαν όταν επιδεινώθηκε η σχέση Τουρκίας – Ευρωπαϊκής Ενωσης και διαταράχθηκε η αντίστοιχη με τις ΗΠΑ μετά την εκλογή Μπάιντεν. Ακολούθησε ύφεση επί του πεδίου για ένα μέρος του 2021, αλλά διπλωματικά η Aγκυρα κλιμάκωσε τις αξιώσεις της, τόσο με την εδραίωση του ιδεολογήματος της «Γαλάζιας Πατρίδας», όσο και με την πρώτη επιστολή στον ΟΗΕ, όπου συνέδεε την αποστρατιωτικοποίηση με την κυριαρχία ελληνικών νησιών. Η συνάντηση Ερντογάν – Μητσοτάκη στην Κωνσταντινούπολη τον Μάρτιο του 2022 έγινε σε καλό κλίμα, αλλά το μπαράζ παραβιάσεων και υπερπτήσεων πάνω από ελληνικά νησιά, η ομιλία του Eλληνα πρωθυπουργού στο Κογκρέσο και το περιώνυμο «Μητσοτάκης γιοκ», που «πάγωσε» τις επαφές σε όλα τα επίπεδα, επανέφερε τις σχέσεις σε ένα αρνητικό σπιράλ. Οι λεκτικές επιθέσεις έγιναν πλέον απειλές, απ’ το «θα έρθουμε μια νύχτα ξαφνικά» στην προειδοποίηση για τον πύραυλο Typhoon που θα έπληττε την Αθήνα. Eπρεπε να συμβεί ο καταστροφικός σεισμός για να αλλάξει το κλίμα και να περάσουμε σε ένα θετικό ρεκόρ τετραετίας, με μηδενική πτητική δραστηριότητα για σχεδόν πέντε μήνες.
Σε πρόσφατη δήλωσή του ο Ερντογάν μίλησε για επανεκκίνηση και η αλήθεια είναι ότι έκτοτε οι περισσότερες τοποθετήσεις, τόσο από τον ίδιο όσο και από τους νέους υπουργούς εκφράζουν τη διάθεση για μια νέα αρχή. Γιατί συνέβη αυτό; Προφανώς ο σεισμός και τα άμεσα αντανακλαστικά που επέδειξε η ελληνική πλευρά διευκόλυναν την αναθεώρηση της πολιτικής του. Εντούτοις, είναι σαφές ότι οι λόγοι είναι βαθύτεροι. Ο Ερντογάν άρχισε να συνειδητοποιεί τους περιορισμούς της υπερέκτασης (overstretching) της Τουρκίας, γι’ αυτό άλλωστε επιχείρησε την αναθέρμανση με Ισραήλ και Αίγυπτο, η οικονομική ανάγκη τον υποχρέωσε να προσεγγίσει –έστω και με τον γνωστό αδόκιμο τρόπο του– τη Δύση και μετά τη ρωσική εισβολή η αποδυνάμωση της Μόσχας τού στέρησε ένα σημαντικό χαρτί, που συχνά χρησιμοποιούσε απέναντι στη Δύση.
Στη σύνοδο κορυφής, ο πρόεδρος της Τουρκίας είτε θα αναζητήσει καλές ειδήσεις είτε θα γίνει ο μεγάλος πρωταγωνιστής, με μια ανατροπή στο παρά ένα, συνηγορώντας στη σουηδική υποψηφιότητα.
Στο Βίλνιους ο Ερντογάν είτε θα αναζητήσει καλές ειδήσεις, επί παραδείγματι από τη συνάντησή του με τον Ελληνα πρωθυπουργό, για να μετριάσει τις αντιδράσεις που θα έχει προκαλέσει η ανυποχώρητη στάση του στο ζήτημα της ένταξης της Σουηδίας είτε θα γίνει ο μεγάλος πρωταγωνιστής, με μία ανατροπή στο παρά ένα, συνηγορώντας στη σουηδική υποψηφιότητα, λαμβάνοντας κάποιες επιπλέον εγγυήσεις που ίσως διατυπωθούν σε ένα νέο συμφωνητικό. Στην πρώτη περίπτωση ο Τούρκος πρόεδρος –ταυτιζόμενος με το μαύρο πρόβατο της Δύσης, τον Oρμπαν, ο υπουργός Εξωτερικών του οποίου έσπευσε να σημειώσει ότι η Ουγγαρία θα ακολουθήσει την Τουρκία στην τελική της απόφαση αναφορικά με τη Σουηδία– θα πρέπει, προκειμένου να αποτινάξει τη ρετσινιά του δούρειου ίππου της Ρωσίας, ή τελοσπάντων να εκτονώσει τον θυμό όσων έχουν εδώ και καιρό επενδύσει στη συγκεκριμένη σύνοδο για τη διευθέτηση του σουηδικού ζητήματος, να δείξει πιο διαλλακτικός στην υιοθέτηση του νέου action plan του ΝΑΤΟ, που μπλοκάρεται κυρίως από τις διαφωνίες ανάμεσα σε Aγκυρα και Ουάσιγκτον. Θα πρέπει, ταυτόχρονα, να δώσει την αίσθηση για αλλαγή σελίδας στα ελληνοτουρκικά, που ταλανίζουν τη νοτιοανατολική πτέρυγα της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας. Εδώ που έχουμε φτάσει απαιτούνται λεπτοί χειρισμοί από πλευράς Ερντογάν, ώστε να μην αναδιπλωθεί χωρίς απτά ανταλλάγματα (ήδη την περασμένη Πέμπτη είχαμε την καταδίκη μέλους του PKK από σουηδικό δικαστήριο και προηγουμένως την πρώτη έκδοση στην Τουρκία), αλλά και να μη φαλκιδεύσει την προσέγγιση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, η οποία περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την ανοικοδόμηση της οικονομίας και τον εκσυγχρονισμό και προμήθεια των F-16. Στο τελευταίο, παρά τη θέλησή του, χάρη και στην πολύ καλή δουλειά του ελληνοαμερικανικού λόμπι, εμπλέκεται και η Αθήνα, με το Κογκρέσο να πρέπει να μεταπειστεί με απτές αποδείξεις και όχι μόνο υποσχετικές, προκειμένου να δώσει το πράσινο φως. Εισερχόμενοι δε σε λίγους μήνες σε εκλογική χρονιά στις ΗΠΑ, θα είναι δύσκολο για τον Μπάιντεν να αγνοήσει το νομοθετικό σώμα για χάρη της Τουρκίας.
Η πρώτη διά ζώσης συνάντηση των δύο ηγετών έπειτα από 15 μήνες δεν είναι καθοριστική, αλλά ενδέχεται να αποδειχθεί κρίσιμη. Κατ’ αρχάς θα πρέπει να αποκατασταθεί η προσωπική σχέση, γνωρίζοντας την καταλυτική επίδραση Ερντογάν στην τουρκική εξωτερική πολιτική. Κατά δεύτερον, μπορεί να αναζητηθεί η επανέναρξη κάποιου τύπου επαφών, στη μορφή ΜΟΕ, διερευνητικών ή και μιας νέας πλατφόρμας. Κατά τρίτον, μπορεί να τεθεί ένα χαλαρό ή αυστηρό χρονοδιάγραμμα επαναξιολόγησης της κατάστασης από τους δύο ηγέτες, που θα δώσει στίγμα των προθέσεών τους. Το σημαντικότερο στην παρούσα φάση είναι να εμπεδωθούν οι συνθήκες αποκλιμάκωσης, να οικοδομηθεί σχετικά η εμπιστοσύνη μέσα από την εντατικοποίηση των επαφών σε όλα τα επίπεδα, με έμφαση στις (χαμηλής πολιτικής) κοινές προκλήσεις. Ας έχουμε κατά νου πως η τουρκική πτητική δραστηριότητα δύσκολα θα παραμείνει μηδενική πέραν του καλοκαιριού, μα κυρίως ότι τα περιθώρια ελιγμών για τον Ερντογάν είναι συρρικνωμένα, από τη στιγμή που έχει πλέον ταυτιστεί με το βαθύ κράτος, το οποίο και τον έχει αφομοιώσει.
Ο κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων, καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος και αναλυτής διεθνών θεμάτων στον ΑΝΤ1.
