Τα σημάδια υπάρχουν εδώ και καιρό. Ο εθνικισμός ως ιδεολογία και πολιτική επιστρέφει δυναμικά στην Ευρώπη. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που έχει υποτιμηθεί αναφορικά με τα αίτιά του επειδή προσκρούει στα φιλελεύθερα αξιώματα της Δύσης. Η κυρίαρχη αντίληψη του έθνους ως κατασκευάσματος της νεωτερικότητας περιορίζει τον νοητικό μας ορίζοντα και οδηγεί σε εσφαλμένες αποφάσεις. Σε συνθήκες υπερπαγκοσμιοποίησης, όπου η αλληλεπίδραση των οικονομιών και κοινωνιών αυξάνεται ραγδαία, οι εθνικές ταυτότητες δεν αποδυναμώνονται. Η διαφαινόμενη τάση είναι να ενδυναμώνονται και να γίνονται περισσότερο κλειστές. Yπάρχουν πλέον δύο βασικές μορφές εθνικισμού στην ήπειρό μας.
Η πρώτη παρατηρείται στην Ανατολική Ευρώπη και πρεσβεύει τον ανοικτό ή κεκαλυμμένο αλυτρωτισμό. Η Ρωσία αρνείται την ύπαρξη ενός αυθύπαρκτου ουκρανικού έθνους και επιδιώκει ανοικτά την προσάρτηση ξένων εδαφών. Η Ουγγαρία δίνει διαβατήρια σε ομοεθνείς της που κατοικούν σε γειτονικές χώρες και δεν αναγνωρίζει τα υφιστάμενα σύνορα με την Ουκρανία. Η Ρουμανία αντιμετωπίζει τη Μολδαβία σαν μια προέκταση της επικράτειάς της, λόγω των γλωσσικών και θρησκευτικών δεσμών. Η σερβική ηγεσία συνεχίζει να οραματίζεται τη δημιουργία μιας Μεγάλης Σερβίας, η οποία θα περιλαμβάνει σημαντικό κομμάτι της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Η Βουλγαρία δεν αναγνωρίζει τους Σλάβους των Σκοπίων ως χωριστό έθνος, παρά το γεγονός ότι το κυβερνών τους κόμμα VMRO προωθεί συστηματικά τον «μακεδονισμό». Τέλος, η Αλβανία επενδύει στον αλυτρωτικό εθνικισμό για να προσεταιριστεί τους αλβανικούς πληθυσμούς στα Δυτικά Βαλκάνια, ενώ ταυτόχρονα επαναφέρει ξεχασμένα μειονοτικά ζητήματα εναντίον της Ελλάδας.
Συνεπώς γίνεται προφανές ότι η είσοδος στο ΝΑΤΟ ή και στην Ε.Ε. δεν επιδρά πάντα κατευναστικά στα εθνικιστικά πάθη κάθε μορφής. Η πολυμερής συνεργασία σε ευρωπαϊκό επίπεδο δεν συνεπάγεται νομοτελειακά τη σύγκλιση συμφερόντων και την υιοθέτηση κοινών πολιτικών αξιών. Ούτως ή άλλως, ο εξευρωπαϊσμός ως θεωρητική έννοια δεν είχε ποτέ στέρεη επιστημονική βάση. Το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα προχωρήσει, ειδικά σε συνθήκες παρατεταμένης κρίσης. Η Ευρώπη είναι το κοινό μας σπίτι, αλλά χρειάζεται δομική «ανακαίνιση».
Η δεύτερη μορφή εθνικισμού παρατηρείται στις χώρες της Δυτικής και της Νότιας Ευρώπης. Ο αλυτρωτισμός απουσιάζει επειδή η αλλαγή συνόρων θεωρείται αδιανόητη. Η έμφαση δίνεται κυρίως στην προστασία των γηγενών ταυτοτήτων απέναντι στο διαφορετικό. Αυτός ο πολιτισμικός εθνικισμός έρχεται να καλύψει την ιδεολογική καχεξία πολλών κεντροδεξιών και κεντροαριστερών κομμάτων που ασπάζονται μια τεχνοκρατική αντίληψη της πολιτικής. Στην Ιταλία, η Μελόνι παίρνει μέτρα για την υποστήριξη της παραδοσιακής οικογένειας. Στη Γαλλία, η Λεπέν μέμφεται την πολυπολιτισμικότητα και υποστηρίζει τον «αποϊσλαμισμό» της κοινωνίας. Στην Ισπανία και την Πορτογαλία, νατιβιστικά κόμματα αυξάνουν την επιρροή τους εντός και εκτός Κοινοβουλίου. Το ίδιο συμβαίνει στη Γερμανία, τις Κάτω Χώρες και τη Σκανδιναβία.
Η είσοδος στο ΝΑΤΟ ή και στην Ε.Ε. δεν επιδρά πάντα κατευναστικά στα εθνικιστικά πάθη κάθε μορφής.
Η άνοδος του εθνικισμού στη Δυτική Ευρώπη δεν είναι μια συγκυριακή εξέλιξη. Ο ατομικισμός, η αποξένωση και η ακρίβεια συνθλίβουν τα χαμηλά και μεσαία στρώματα της κοινωνίας που απαιτούν ένα ισχυρότερο πλέγμα προστασίας. Παράλληλα, οι μεγάλες μεταναστευτικές ροές από την Αφρική και την Ασία πιέζουν το κοινωνικό κράτος και αλλάζουν τη δημογραφική σύνθεση των πόλεων. Από τη στιγμή που τα οικογενειακά δίκτυα αποδυναμώνονται και οι κοινωνικοί δεσμοί χαλαρώνουν, η προσήλωση στην εθνική ταυτότητα εξελίσσεται σε έναν σημαντικό μηχανισμό άμυνας για πολλούς. Η αίσθηση του συνανήκειν σε μια μεγάλη κοινότητα με κοινή γλώσσα, θρησκεία, ήθη και έθιμα προσφέρει ασφάλεια έναντι πραγματικών ή φανταστικών απειλών.
Η Ελλάδα εμπίπτει στη δεύτερη κατηγορία ευρωπαϊκών κρατών, αφού ο αναδυόμενος εγχώριος εθνικισμός δεν εμπεριέχει ευτυχώς το στοιχείο του αλυτρωτισμού. Η κοινωνία όμως στερείται ενός συλλογικού οράματος που θα καθοδηγήσει και θα σκιαγραφήσει ένα καλύτερο μέλλον. Ο λεγόμενος «πολυδιάστατος εκσυγχρονισμός» δεν μπορεί να κινητοποιήσει τις υγιείς δυνάμεις της κοινωνίας. Το έθνος δεν είναι ένα άθροισμα καταναλωτών και συνταξιούχων που θα εμπνευστεί από τον επικοινωνισμό στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η κινητήρια δύναμη των ιδεών, ακόμη και των κακών ιδεών, είναι μεγαλύτερη από ό,τι συνειδητοποιούν τα πολυσυλλεκτικά κόμματα εξουσίας. Η επέλαση της μεταπολιτικής οδηγεί στην απονομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος και στην ενίσχυση των πολιτικών άκρων. Η μόνη λύση είναι η επανοηματοδότηση της πολιτικής μέσα από την υιοθέτηση ενός νέου, δυναμικού εθνικού οράματος. Αλλιώς οι εθνικισμοί των άλλων θα διαμορφώσουν τις νέες γεωπολιτικές και γεωοικονομικές συνθήκες για εμάς.
Σε αυτή την περιοχή που μας έταξε η Ιστορία, η φυσική επιβίωση προϋποθέτει τη διατήρηση και προβολή της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας. Συνιστά κοινή παραδοχή ότι η ταύτιση του έθνους με το κράτος αντίκειται στην ιστορική πραγματικότητα του Ελληνισμού. Μας το θυμίζουν τόσο οι ακμάζουσες ελληνικές κοινότητες της Βόρειας Αμερικής, της Δυτικής Ευρώπης και της Αυστραλίας, όσο και οι Κύπριοι, οι Βορειοηπειρώτες, οι Μαριουπολίτες και οι Γραικάνοι της Κάτω Ιταλίας. Ολοι αυτοί ενστερνίζονται διαφορετικές εκδοχές της σύγχρονης ελληνικότητας που αφομοιώνει χωρίς να αφομοιώνεται. Με αυτοπεποίθηση και σωφροσύνη μπορούμε να επιστρέψουμε στις δικές μας ξεχασμένες εθνικές αξίες και ιδανικά, χωρίς αποκλεισμούς και διακρίσεις. Οπως είπε κάποτε ο Ιων Δραγούμης, «μόνο εμείς, όσοι νιώθουμε τη δική μας την πατρίδα, μπορούμε να νιώσουμε και των άλλων τις πατρίδες».
Ο κ. Μάνος Καραγιάννης είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Security στο King’s College London.
