Σε τρεις σημαντικές αρχές βασίζονται οι εκθέσεις της Κομισιόν για το κράτος δικαίου στην Ε.Ε.: ανεξαρτησία, ποιότητα και αποτελεσματικότητα ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη δικαιοσύνη, την αντιμετώπιση της διαφθοράς, την ελευθερία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και την ύπαρξη μηχανισμών ελέγχου σε ό,τι αφορά και την κοινωνία των πολιτών.
Στην έκθεση του 2024 περιλαμβάνεται, όπως κάθε χρόνο, μια ανακοίνωση όπου εξετάζεται η κατάσταση στην Ε.Ε. συνολικά, καθώς και 27 κεφάλαια ανά χώρα τα οποία παρουσιάζουν τις σημαντικότερες εξελίξεις σε κάθε κράτος-μέλος. Η έκθεση περιλαμβάνει αξιολόγηση των συστάσεων του περασμένου έτους και, σε αυτήν τη βάση, παρέχει εκ νέου ειδικές συστάσεις που τις απευθύνει στα κράτη-μέλη.
Οι εκθέσεις καλύπτουν τέσσερις τομείς του κράτους δικαίου: την κατάσταση όσον αφορά τη λειτουργία της δικαστικής εξουσίας, τα μέτρα και μηχανισμούς καταπολέμησης της διαφθοράς, την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και ιδιαίτερα των δημόσιων ΜΜΕ, και την ύπαρξη των ελέγχων και ισορροπιών ιδιαίτερα μεταξύ άλλων όσον αφορά την κοινωνία των πολιτών.
Για Ελλάδα
Η έκθεση δίνει έμφαση στη συμμετοχή του δικαστικού σώματος σε ό,τι αφορά τον διορισμό προέδρου και αντιπροέδρου του Συμβουλίου Επικρατείας, του Ανώτατου Δικαστηρίου και Ελεγκτικού Συνεδρίου διαπιστώνοντας «πλήρη εφαρμογή» της σύστασης του 2023 εκ μέρους της Κομισιόν.
Στη συνέντευξη Τύπου ο επίτροπος Δικαιοσύνης Ντιντιέ Ρέιντερς ανέφερε για τον διορισμό δικαστών ότι «επισημαίνουμε στις συστάσεις πως σημειώθηκε πλήρης εφαρμογή της σύστασης που είχαμε απευθύνει σχετικά με τη συμμετοχή του δικαστικού σώματος σχετικά με τον διορισμό προέδρου και αντιπροέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας και του Ελεγκτικού Συνεδρίου».
Η απόφαση επαφίεται, όπως ανέφερε, στην εκάστοτε κυβέρνηση σε όλα τα κράτη-μέλη αλλά με τη συμμετοχή του δικαστικού σώματος με σχετική πρόταση. «Δεν λέμε ότι η τελική απόφαση θα πρέπει να είναι του δικαστικού σώματος, αλλά θέλουμε να συμμετέχει στην όλη διαδικασία» ανέφερε ο επίτροπος για να προσθέσει ότι στην Ελλάδα γίνεται πλήρης εφαρμογή.
Στην έκθεση γίνεται πάντως αναφορά και στην αντίδραση του δικαστικού σώματος στο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για το κράτος δικαίου και την κατάσταση των ΜΜΕ στην Ελλάδα.
Σε ό,τι αφορά την αποτελεσματικότητα απόδοσης δικαιοσύνης, η έκθεση σημειώνει ότι «εξακολουθούν να υπάρχουν σοβαρές προκλήσεις όσον αφορά τη διάρκεια της διαδικασίας ενώπιον των αστικών δικαστηρίων και το Συμβούλιο της Επικρατείας, με κάποιες βελτιώσεις στα τακτικά διοικητικά δικαστήρια», ενώ σημειώνονται «οι συνεχιζόμενες προσπάθειες για μείωση της διάρκειας της διαδικασίας».
Για την αντιμετώπιση της διαφθοράς σημειώνεται ότι η γενικότερη αντίληψη «μεταξύ εμπειρογνωμόνων και στελεχών επιχειρήσεων είναι ότι το επίπεδο διαφθοράς στον δημόσιο τομέα είναι υψηλό» ενώ γίνεται αναφορά στην επικαιροποίηση «του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την καταπολέμηση της διαφθοράς για την περίοδο 2022-2025» και ότι «η εφαρμογή βρίσκεται σε καλό δρόμο». Γενικότερα, το νομικό πλαίσιο αντιμετώπισης της διαφθοράς έχει ενισχυθεί. Επίσης, οι έλεγχοι πολιτικών κομμάτων που διενεργούνται –βάσει των νέων κανόνων για τη χρηματοδότησή τους– κατέδειξε ένα καλύτερο επίπεδο συμμόρφωσης με τις συστάσεις.
Σχετικά με την υπόθεση των υποκλοπών μέσω Predator, ερωτηθείσα σχετικά η αρμόδια επίτροπος για θέματα δημοκρατίας, Βέρα Γιούροβα ανέφερε ότι στο ειδικό κεφάλαιο με τις δικλείδες ασφαλείας σε σχέση με το λογισμικό (spyware) «υπάρχει αναφορά ότι έγινε χρήση και στην Ελλάδα. Θα θυμάστε ότι συζητήθηκε εκτενώς και μάλιστα, δύο φορές με τον πρωθυπουργό τον κ. Μητσοτάκη ότι χρειάζονται αυτές οι ασφαλιστικές δικλείδες στην εθνική νομοθεσία, που θα εγγυώνται ότι δεν θα χρησιμοποιούνται τέτοιοι μηχανισμοί παρεισφρητικής παρακολούθησης κατά των δημοσιογράφων της αντιπολίτευσης. Στην Ελλάδα το ζήτημα ακόμα συζητείται, όπως και οι έρευνες ακόμα συνεχίζονται και περιμένουμε τα αποτελέσματά τους».
Από την πλευρά του ο επίτροπος δικαιοσύνης Ντιντιέ Ρέιντερς δεν απέκλεισε να δημοσιευθούν για τις σχετικές υποθέσεις παρακολουθήσεων και κατευθυντήριες γραμμές προς τα κράτη-μέλη.
Για την ανεξαρτησία των ΜΜΕ, σημειώνεται ότι «οι διαδικασίες επιλογής για την αντιμετώπιση προκλήσεων σχετικά με τους πόρους της ρυθμιστικής αρχής των μέσων ενημέρωσης βρίσκονται σε εξέλιξη, ενώ έχουν εγερθεί ανησυχίες σχετικά με την ανεξαρτησία της», ενώ «τα νέα μητρώα θεωρούνται θετική εξέλιξη για τη διαφάνεια ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης». «Εχει σημειωθεί κάποια περαιτέρω πρόοδος όσον αφορά την έγκριση μη νομοθετικών διασφαλίσεων για τη βελτίωση της προστασίας των δημοσιογράφων και σημαντική πρόοδος έχει σημειωθεί στη νομοθετική διαδικασία, συμπεριλαμβανομένης της αποποινικοποίησης του αδικήματος της απλής δυσφήμισης» αναφέρει η έκθεση.
Σχετικά με την δολοφονία του δημοσιογράφου Γιώργου Καραϊβάζ, η Βέρα Γιούροβα επισήμανε ότι οι έρευνες συνεχίζονται. «Παρακολουθούμε το ζήτημα αλλά δεν μπορούμε να παρέμβουμε σε δικαστική έρευνα στην Ελλάδα και να επικρίνουμε το έργο των διωκτικών αρχών» είπε χαρακτηριστικά, ενώ πρόσθεσε ότι και σε ανάλογες υποθέσεις παίρνει χρόνο μια τέτοια διαδικασία.
Σε ό,τι αφορά τις ανεξάρτητες αρχές «που ιδρύθηκαν δυνάμει του Συντάγματος» η έκθεση διαπιστώνει ότι «αντιμετωπίζουν προκλήσεις που θα μπορούσαν να υπονομεύσουν το καθεστώς και την ικανότητά τους να εκτελούν αποτελεσματικά τα καθήκοντά τους», ενώ ανάμεσα σε άλλα επισημαίνεται ότι «το καθεστώς ασυλίας για τα μέλη της κυβέρνησης έχει προκαλέσει δημόσια συζήτηση» στη χώρα.
Για τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η έκθεση τονίζει ότι «την 1η Ιανουαρίου 2024, η Ελλάδα είχε 28 σημαντικές αποφάσεις» που ανέμεναν εφαρμογή, καταγράφοντας «αύξηση σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος».
Σχετικά με την κοινωνία των πολιτών και τις δράσεις ΜΚΟ η έκθεση διαπιστώνει ότι «σημειώθηκε περαιτέρω πρόοδος με τη συνεχιζόμενη εφαρμογή της διαλειτουργικότητας των υφιστάμενων μητρώων για τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, ενώ το πλαίσιο καταχώρισης πρέπει ακόμη να αξιολογηθεί ιδίως σε σχέση με τα ειδικά Μητρώα του υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου».
Οι συστάσεις:
Οι συστάσεις για το 2024 για την Ελλάδα λαμβάνουν υπόψη και τις εξελίξεις που συνέβησαν κατά την περίοδο αναφοράς, και επιπρόσθετα σε σχέση με τις δεσμεύσεις που έχουν αναληφθεί στο πλαίσιο του σχεδίου ανάκαμψης και ανθεκτικότητας αφορούν:
α) Στην ανάγκη συνέχισης των προσπαθειών δημιουργίας ισχυρού μητρώου διώξεων και τελικών αποφάσεων σε σχέση με υποθέσεις διαφθοράς και εκείνων σε ανώτατο επίπεδο
β) στην περαιτέρω ενίσχυση της διαδικασίας υιοθέτησης νομοθετικών και μη διασφαλίσεων για την προστασία των δημοσιογράφων και ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις καταχρηστικές αγωγές εναντίον των δημοσιογράφων και της ασφάλειάς τους, σε ευθυγράμμιση με το μνημόνιο κατανόησης που έχει υιοθετηθεί και λαμβάνοντας υπόψη τα ευρωπαϊκά πρότυπα
γ) στην εντατικοποίηση των προσπαθειών για την εξασφάλιση της αποτελεσματικής και έγκαιρης διαβούλευσης στην πράξη των ενδιαφερόμενων πλευρών σχετικά με νομοσχέδια, μεταξύ άλλων και με την τήρηση του νόμιμου χρονοδιαγράμματος για δημόσια διαβούλευση
δ) στην ενίσχυση των προσπαθειών για αξιολόγηση του ισχύοντος νομικού πλαισίου σχετικά με το σύστημα καταχώρισης των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και αξιολόγηση του κατά πόσον υπάρχει ανάγκη τροποποίησής του, προχωρώντας παράλληλα σε διαρθρωμένο διάλογο με τις οργανώσεις.
Το 68% των συστάσεων έχουν εφαρμοστεί πλήρως ή μερικώς
Σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, σύμφωνα με την Κομισιόν, τα κράτη-μέλη και η Ε.Ε. στο σύνολό της είναι πολύ καλύτερα προετοιμασμένα για την αντιμετώπιση προκλήσεων στον τομέα του κράτους δικαίου, ενώ όπως σημειώνεται το 68% του συνόλου των συστάσεων που καταγράφηκαν για τα κράτη-μέλη στην έκθεση του 2023 εφαρμόστηκαν, πλήρως ή μερικώς. Ωστόσο, σε ορισμένα κράτη-μέλη εξακολουθούν να υπάρχουν συστημικά ανησυχητικά ζητήματα και η κατάσταση έχει επιδεινωθεί. Τα σημεία αυτά εξετάζονται στις συστάσεις της φετινής έκθεσης.
Οσον αφορά τα βασικά πορίσματα και συστάσεις σε όλη την Ε.Ε., στον τομέα της δικαιοσύνης σημειώνεται πως πολλά κράτη-μέλη εφαρμόζουν ή έχουν ξεκινήσει σημαντικές μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, μεταξύ άλλων όσον αφορά τη βελτίωση των διαδικασιών διορισμού και την αυτονομία των εισαγγελικών αρχών. Καταγράφονται ωστόσο ορισμένα ζητήματα σε σχέση με την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, με ορισμένες περιπτώσεις επιδείνωσης της κατάστασης.
Στον τομέα της καταπολέμησης της διαφοράς, σημειώνεται ότι σε σχέση με πέρυσι, τα κράτη-μέλη βελτίωσαν το θεσμικό τους πλαίσιο, μεταξύ άλλων αυξάνοντας τους πόρους για τις αρμόδιες αρχές. Ωστόσο, προστίθεται, χρειάζονται ενέργειες για ενίσχυση της πρόληψης, μεταξύ άλλων όσον αφορά την άσκηση πιέσεων ή επιρροής (lobbying), τη σύγκρουση συμφέροντος και τη διασφάλιση της αποτελεσματικής διερεύνησης και δίωξης υποθέσεων διαφθοράς.
Στον τομέα των μέσων ενημέρωσης, σημειώνεται πως αρκετά κράτη-μέλη έλαβαν συγκεκριμένα μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας και των συνθηκών εργασίας των δημοσιογράφων. Τα καθήκοντα και οι αρμοδιότητες των σχετικών ρυθμιστικών αρχών έχουν διευρυνθεί και επεκταθεί, μεταξύ άλλων λόγω της έναρξης ισχύος της Πράξης της Ε.Ε. για τις ψηφιακές υπηρεσίες, καθώς και με τη θέσπιση ή επέκταση διαδικτυακών μητρώων ιδιοκτησίας. Καταγράφονται ωστόσο ανησυχητικά ζητήματα όσον αφορά την ανεξαρτησία και την οικονομική βιωσιμότητα των δημόσιων ραδιοτηλεοπτικών φορέων, τη διαφάνεια στην ιδιοκτησία ΜΜΕ, και τη διαφάνεια στην κατανομή της κρατικής διαφήμισης.
Στον τομέα των θεσμικών ελέγχων και ισορροπιών, καταγράφεται βελτίωση της ποιότητας των νομοθετικών διαδικασιών, ενώ ορισμένα κράτη-μέλη ενίσχυσαν το καθεστώς και τους πόρους θεσμικών οργάνων για τα ανθρώπινα δικαιώματα, διαμεσολαβητών (Συνηγόρου του Πολίτη) και άλλων ανεξάρτητων αρχών.
Ωστόσο, σε κάποια κράτη-μέλη εξακολουθούν να υπάρχουν προβληματικά σημεία όπως η χρήση υπερβολικά γρήγορων διαδικασιών, θέματα ποιότητας της προετοιμασίας της νομοθεσίας και θέματα που αφορούν τη διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη. Η κοινωνία των πολιτών και οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αντιμετωπίζουν όλο και περισσότερο προκλήσεις, νομικούς περιορισμούς και επιθέσεις, όπως μεταξύ άλλων συστημικούς περιορισμούς σε ορισμένα κράτη-μέλη.
«Προληπτικό εργαλείο»
«Πρόκειται για ένα προληπτικό εργαλείο» σημείωσε η επίτροπος για θέματα δημοκρατίας, Βέρα Γιούροβα, σε συνέντευξη Τύπου παρουσιάζοντας τις εκθέσεις μαζί με τον επίτροπο για θέματα δικαιοσύνης, Ντιντιέ Ρέιντερς.
Οπως τόνισε η κ. Γιούροβα, ο διάλογος είναι καλύτερος από την έναρξη διαδικασιών επί παραβάσει ή την ενεργοποίηση του Αρθρου 7, σημειώνοντας ωστόσο πως θα πρέπει να δίνουμε περισσότερη προσοχή σε θέματα και αρχές του κράτους δικαίου καθώς οι πρόνοιες που υπάρχουν δεν λειτουργούν αυτόματα.
Απαντώντας σε ερώτηση δημοσιογράφου σε σχέση με τα δημοσιεύματα που θέλουν την Κομισιόν να καθυστέρησε την έκδοση της έκθεσης για πολιτικούς λόγους, ενόψει της προσπάθειaς επανεκλογής της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν για την οποία εθεωρείτο σημαντική η στήριξη της Ιταλίας, η κ. Γιούροβα σημείωσε πως «μας επέκριναν για την έκδοση αυτής της έκθεσης στις αρχές του καλοκαιριού». Oπως είπε, είχε αποτέλεσμα να της δίνεται λιγότερη προσοχή, και πως αν αν εκδιδόταν στις αρχές Ιουλίου εν μέσω των διαβουλεύσεων για την ηγεσία της Ε.Ε. θα έλκυε λιγότερη προσοχή.
Oσον αφορά την Ιταλία, η κ. Γιούροβα επiσήμανε πως υπάρχουν συστάσεις όσον αφορά την ανεξαρτησία και τη χρηματοδότηση των δημόσιων ΜΜΕ, καθώς και την προστασία των δημοσιογραφικών πηγών.
Από την πλευρά του ο κ. Ρέιντερς ανέφερε πως η συζήτηση για τις εκθέσεις θα συνεχιστεί στο Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων της Ε.Ε., ενώ αργότερα την Τετάρτη ο ίδιος θα παρουσιάσει την έκθεση στην επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών (LIBE) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
«Η έκθεση δεν είναι ούτε αισιόδοξη ούτε απαισιόδοξη» υπογράμμισε ο κ. Ρέιντερς, αναφερόμενος σε επικρίσεις πως οι εκθέσεις τείνουν να είναι υπερβολικά αισιόδοξες. Η έκθεση, σημειώνει, «περιγράφει με αντικειμενικό τρόπο την κατάσταση», προσθέτοντας πως «αυτό δεν σημαίνει πως δεν αναγνωρίζουμε προβλήματα».
«Η Επιτροπή έχει στη διάθεσή της και άλλα εργαλεία, όπως τη διαδικασία επί παραβάσει» αλλά και πιέσεις «μέσω της χρηματοδότησης» όπως έγινε και με το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, ενώ η Κομισιόν έχει στη διάθεσή της και το «πυρηνικό όπλο» της διαδικασίας του Αρθρου 7, η οποία είναι ενεργή σήμερα μόνο σε σχέση με μια χώρα.
«Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε τη σημασία του κράτους δικαίου για την ανταγωνιστικότητα, τη λειτουργία της ενιαίας αγοράς» σημείωσε ο κ. Ρέιντερς, προαναγγέλλοντας πως η Κομισιόν θα επιχειρήσει να διευρύνει τη γεωγραφική κάλυψη της έκθεσης.
Μεταξύ άλλων ο κ. Ρέιντερς έκανε αναφορά στα ζητήματα που αφορούν τη διαφάνεια στην κρατική διαφήμιση, καθώς και τους μηχανισμούς διασφάλισης της ανεξαρτησίας των δημόσιων ΜΜΕ.
«Η Ε.Ε. παίζει σημαντικό ρόλο στην προάσπιση του κράτους δικαίου»
Περισσότεροι από 7 στους 10 πολίτες της Ε.Ε. συμφωνούν ότι η Ε.Ε. διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην προάσπιση του κράτους δικαίου στη χώρα τους, σύμφωνα με έρευνα του ειδικού Ευρωβαρόμετρου που δημοσιεύτηκε σήμερα. Σχεδόν 9 στους 10 πολίτες της Ε.Ε. θεωρούν σημαντικό να σέβονται όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. τις βασικές αξίες της Ε.Ε., και η άποψη αυτή εκφράζεται σταθερά από το 2019. Επιπλέον, σε πολλές χώρες έχει βελτιωθεί σημαντικά το αίσθημα ότι οι πολίτες ενημερώνονται σχετικά με τις θεμελιώδεις αξίες της Ε.Ε.: συνολικά, το 51 % των πολιτών της Ε.Ε. αισθάνονται καλά ενημερωμένοι σχετικά με τις θεμελιώδεις αξίες της Ε.Ε. και το κράτος δικαίου, σε σύγκριση με 43 % το 2019.
Για πρώτη φορά εκθέσεις και για υποψήφια κράτη-μέλη
Η φετινή έκθεση περιλαμβάνει, για πρώτη φορά, τέσσερα κεφάλαια ανά χώρα για τις εξελίξεις στην Αλβανία, το Μαυροβούνιο, τη Βόρεια Μακεδονία και τη Σερβία. Η συμπερίληψη των εν λόγω χωρών της διεύρυνσης στην έκθεση για το κράτος δικαίου θα στηρίξει τις μεταρρυθμιστικές τους προσπάθειες, θα βοηθήσει τις αρχές να σημειώσουν περαιτέρω πρόοδο στη διαδικασία προσχώρησης και να προετοιμαστούν για τη συνέχιση των εργασιών σχετικά με το κράτος δικαίου ως μελλοντικά κράτη-μέλη.
Ωστόσο δεν υπάρχουν συστάσεις για τις χώρες της διεύρυνσης, δεδομένου ότι για τις εν λόγω χώρες εκδίδονται αποκλειστικά στο πλαίσιο της ετήσιας δέσμης μέτρων για τη διεύρυνση.
Επόμενα βήματα
Η Κομισιόν καλεί τώρα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο να συνεχίσουν τις γενικές και ειδικές ανά χώρα συζητήσεις βάσει της παρούσας έκθεσης, κάνοντας παράλληλα χρήση των συστάσεων προκειμένου να εξετάσουν πώς μπορεί να επιτευχθεί συγκεκριμένη πρόοδος.
Παράλληλα, η Κομισιόν καλεί τα εθνικά κοινοβούλια, την κοινωνία των πολιτών και άλλα βασικά ενδιαφερόμενα μέρη και συντελεστές να συνεχίσουν τον διάλογο για το κράτος δικαίου στη χώρα τους, καθώς και τον διάλογο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με μεγαλύτερη συμμετοχή των πολιτών.
Στις συστάσεις της καλεί τα κράτη-μέλη να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις ευκαιρίες και τις προκλήσεις που προσδιορίζονται στην έκθεση και δηλώνει έτοιμη να τα βοηθήσει στις προσπάθειές τους για την εφαρμογή των συστάσεων.
Οπως ήδη ανακοίνωσε την περασμένη εβδομάδα η πρόεδρος της Κομισιόν στις πολιτικές κατευθυντήριες γραμμές της για την περίοδο 2024-2029, η Επιτροπή θα συνεχίσει να βελτιώνει την παρακολούθηση και την υποβολή εκθέσεων, καθώς και να ενισχύει τους ελέγχους και τις ισορροπίες, ιδίως μέσω της παρακολούθησης της εφαρμογής των συστάσεων.
Για να εξασφαλιστεί ότι η έκθεση εξετάζει όλα τα ζητήματα σε ολόκληρη την Ευρώπη, θα προστεθεί στην έκθεση η διάσταση της ενιαίας αγοράς. Με τον τρόπο αυτό θα αντιμετωπιστούν ζητήματα, που αφορούν το κράτος δικαίου και επηρεάζουν τις επιχειρήσεις, ιδίως τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ), που δραστηριοποιούνται σε διασυνοριακό επίπεδο.
Για τις χώρες της διεύρυνσης, η Κομισιόν θα συνεχίσει να παρακολουθεί τα ζητήματα που εντοπίστηκαν, μεταξύ άλλων και στις επόμενες ετήσιες εκθέσεις της για τη διεύρυνση. Αλλες χώρες της διεύρυνσης θα συμπεριληφθούν στην έκθεση για το κράτος δικαίου όταν είναι έτοιμες.
