Η υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία (UV) αποτελεί ένα μικρό ποσοστό της ολικής ηλιακής ακτινοβολίας που διαπερνά την ατμόσφαιρα και φθάνει στην επιφάνεια της γης. Παρά τη μικρή της ένταση, η υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία μπορεί να προκαλέσει σημαντικά προβλήματα στον άνθρωπο και στα οικοσυστήματα, ιδίως όταν γίνεται παρατεταμένη έκθεση στον ήλιο. Η πλέον συνηθισμένη, ήπιας μορφής, επίπτωση στον άνθρωπο είναι το κοκκίνισμα του δέρματος. Ομως η υπερβολική και η επί σειρά ετών έκθεση του ανθρώπου, από μικρές ηλικίες, μπορεί να οδηγήσει σε πιο σοβαρές βλάβες, όπως π.χ. γήρανση του δέρματος, αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης καταρράκτη των ματιών, εξασθένηση του ανοσοποιητικού συστήματος, υπό προϋποθέσεις δε, ακόμη και ορισμένες μορφές καρκίνου του δέρματος. Ο χρόνος έκθεσης μέσα στον οποίο η υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία μπορεί να προκαλέσει τα προβλήματα αυτά διαφέρει από άτομο σε άτομο και εξαρτάται από τον τύπο του δέρματος ή του οργανισμού γενικότερα, αλλά και από διάφορους παράγοντες, με σημαντικότερους την ποσότητα του προστατευτικού στρώματος του όζοντος, την ώρα της ημέρας (κλίση των ηλιακών ακτίνων), τα σύννεφα, το υψόμετρο και τον τρόπο έκθεσης.
Οι ηλιακές ακτίνες
Σε μία ανέφελη ημέρα, η υπεριώδης ακτινοβολία είναι ισχυρότερη κατά τις μεσημεριανές ώρες. Οσο πιο ψηλά βρίσκεται ο ήλιος στον ουρανό τόσο πιο έντονη είναι η ακτινοβολία (μικρότερη κλίση των ηλιακών ακτίνων). Γι’ αυτόν τον λόγο το καλοκαίρι έχουμε εντονότερη ακτινοβολία από ό,τι τον χειμώνα.
Τα σύννεφα
Η υπεριώδης ακτινοβολία είναι εντονότερη όταν δεν υπάρχουν σύννεφα. Τα σύννεφα γενικά εξασθενίζουν την ηλιακή ακτινοβολία, αλλά το πόσο αποτελεσματικά συμβαίνει αυτό εξαρτάται από το πάχος και τον τύπο των νεφών. Αραιά ή διασκορπισμένα σύννεφα έχουν πολύ μικρή επίπτωση (περίπου 10%), ενώ τα χαμηλά και μαύρα σύννεφα προκαλούν σημαντική εξασθένηση (μέχρι και 80%). Υπό ορισμένες συνθήκες και για πολύ μικρές περιόδους μεμονωμένα και λαμπερά σύννεφα μπορούν να οδηγήσουν σε μικρή αύξηση της ακτινοβολίας. Οταν ο ηλιακός δίσκος είναι ορατός, τότε η εξασθένηση της υπεριώδους από τα σύννεφα είναι σχεδόν αμελητέα.
Το υψόμετρο
Η υπεριώδης ακτινοβολία γίνεται ισχυρότερη όσο απομακρυνόμαστε κατακόρυφα από την επιφάνεια της θάλασσας, επειδή η ποσότητα των συστατικών της ατμόσφαιρας που την απορροφούν ελαττώνεται με το ύψος. Μετρήσεις έδειξαν ότι η υπεριώδης ακτινοβολία αυξάνεται κατά περίπου 10% κάθε 1.000 μέτρα από το έδαφος.
Η αντανάκλαση
Ενα αντικείμενο ή ένα άτομο δέχεται ακτινοβολία απευθείας από τον ήλιο και από τον ουρανό, αλλά και από ανακλάσεις στο έδαφος. Το ποσοστό της ανακλώμενης ακτινοβολίας εξαρτάται από το είδος της επιφάνειας του εδάφους. Τα δένδρα, το γρασίδι, το χώμα και το νερό ανακλούν λιγότερο από το 10% της υπεριώδους ακτινοβολίας, σε αντίθεση με το φρέσκο χιόνι το οποίο ανακλά μέχρι και το 80% ή τη στεγνή άμμο που ανακλά περίπου το 20% της ηλιακής ακτινοβολίας. Εξαιτίας των ανακλάσεων, άτομα που βρίσκονται σε χιονισμένες περιοχές ή σε αμμώδεις παραλίες δέχονται περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία. Περίπου το 95% της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας διαπερνά το νερό (π.χ. στη θάλασσα) και το 50% μπορεί να διεισδύσει σε βάθος μέχρι και 3 μέτρων. Οταν λοιπόν κολυμπάμε το σώμα μας βρίσκεται μόλις λίγα εκατοστά κάτω από την επιφάνεια του νερού, και κατά συνέπεια δεν προστατεύεται από την υπεριώδη ακτινοβολία.
Ο δείκτης UV
Ο δείκτης UV (Ultra Violet = Υπέρ Ιώδης) είναι ένα μέγεθος το οποίο καθιερώθηκε διεθνώς ως ένα απλό μέσο έκφρασης της επικινδυνότητας της ηλιακής υπεριώδους ακτινοβολίας, όπως π.χ. εκφράζει η θερμοκρασία του αέρα το πόσο ζεστή ή κρύα είναι η ατμόσφαιρα. Πραγματικές τιμές του δείκτη UV, αλλά και προβλέψεις για την επόμενη ημέρα, ανακοινώνονται από τα μέσα ενημέρωσης και από το Διαδίκτυο σχεδόν σε όλες της χώρες, όπως και στην Ελλάδα (http://lap. physics.auth.gr/uvindex). Υπό φυσιολογικές συνθήκες, η τιμή του Δείκτη UV στην Ελλάδα μπορεί φτάσει μέχρι και 10 ή 11, τιμές που εκφράζουν εξαιρετικά δραστική ακτινοβολία και κατά συνέπεια την ανάγκη άμεσης προστασίας από τον ήλιο. Λόγω της μικρής έκτασης της Ελλάδας δεν παρουσιάζονται ιδιαίτερες αλλαγές του δείκτη UV μεταξύ των βόρειων και των νότιων περιοχών της χώρας. Υπολογίζεται ότι στις νοτιότερες περιοχές οι τιμές του δείκτη UV είναι περίπου μισή με μία μονάδα υψηλότερες από ό,τι στη Βόρεια Ελλάδα.
Προστασία ματιών
Τα μάτια μπορούν να προστατευτούν με γυαλιά που περιέχουν φίλτρα για την UV-B και την UV-A ακτινοβολία. Η χρήση γυαλιών είναι ιδιαίτερα σημαντική για τα παιδιά, επειδή η διαπερατότητα της υπεριώδους ακτινοβολίας μέσα από το μάτι είναι υψηλότερη στα παιδιά από ό,τι στους ενήλικες. Είναι λογικό λοιπόν να αποφεύγεται η χρήση γυαλιών χωρίς προστατευτικά φίλτρα υπεριώδους.
Τα αντιηλιακά
Ο δείκτης προστασίας ενός αντιηλιακού καθορίζει πόσο περισσότερο μπορούμε να παραμείνουμε στον ήλιο με τη χρήση αντιηλιακού χωρίς να πάθουμε έγκαυμα. Για παράδειγμα, αν ο χρόνος που απαιτείται για την πρόκληση εγκαύματος από τον ήλιο είναι 30 λεπτά και χρησιμοποιήσουμε αντιηλιακό με δείκτη προστασίας 8, μπορούμε να μείνουμε στον ήλιο 8 φορές περισσότερο (δηλαδή 4 ώρες) χωρίς να πάθουμε έγκαυμα. Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι εφαρμόζοντας το ίδιο αντιηλιακό αρκετές φορές στη σειρά δεν επιμηκύνουμε τον ασφαλή χρόνο έκθεσης. Ο μόνος τρόπος να εξασφαλίσουμε επιπλέον προστασία είναι να χρησιμοποιήσουμε αντιηλιακό με υψηλότερο δείκτη προστασίας. Επίσης, το αντιηλιακό που χρησιμοποιούμε δεν μας προστατεύει την επόμενη μέρα. Τέλος, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε τον σημαντικό ρόλο που παίζει στην προστασία η ποσότητα του αντιηλιακού. Ο δείκτης προστασίας έχει καθοριστεί με βάση μια συγκεκριμένη ποσότητα, η οποία είναι σαφώς μεγαλύτερη από αυτήν που συνήθως χρησιμοποιούμε. Τέλος, θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι η χρήση κάποιων ουσιών στο δέρμα (π.χ. «psoralens», «porohyrens», «coal tar», αντιβιοτικά, ή διάφορα αντι-φλεγμονώδη, αντι-μικροβιακά, αρώματα, φυτικά προϊόντα κ.λπ.) είναι πιθανόν να μεταβάλουν την αποτελεσματικότητα των αντιηλιακών. Αποτέλεσμα είναι η πιθανή πρόκληση εγκαύματος ακόμη και για μικρότερες δόσεις της υπεριώδους ακτινοβολίας (μικρότερες τιμές του δείκτη UV).
Τύποι δέρματος
Η σημαντικότητα των βλαβερών αποτελεσμάτων της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας εξαρτάται όχι μόνο από την ένταση της ακτινοβολίας που δέχεται ένα άτομο, αλλά και από τον βαθμό ευαισθησίας του. Το ανθρώπινο δέρμα κατατάσσεται σε τέσσερις κύριες ομάδες: Στη μία άκρη βρίσκεται μια ομάδα που δεν μαυρίζει σχεδόν ποτέ, αντιμετωπίζει τεράστιο κίνδυνο εγκαύματος, έχει κόκκινα μαλλιά και μπλε μάτια. Στον αντίποδα βρίσκεται η ομάδα που μαυρίζει πάντα, που δεν παθαίνει έγκαυμα ποτέ, που έχει μαύρα μαλλιά και μαύρα μάτια.
Προστασία δέρματος
Τα ρούχα παρέχουν την πλέον αποτελεσματική προστασία του δέρματος. Ρούχα διαπερατά από την υπεριώδη ακτινοβολία θα πρέπει να έχουν ειδική ένδειξη. Τα μέρη του σώματος που δεν προστατεύονται από ρούχα πρέπει να προστατεύονται από αντιηλιακό που να περιέχει φίλτρα ακτινοβολίας UV-B και UV-A. Κατά τις πρώτες εκθέσεις στον ήλιο συνιστάται αντιηλιακό με δείκτη προστασίας περίπου 15 για τους ενήλικες και περίπου 20 για τα παιδιά. Ειδική μέριμνα πρέπει να λαμβάνεται για τα βρέφη και τα μικρά παιδιά. Ας σημειωθεί ότι το προστατευτικό αποτέλεσμα των αντιηλιακών εξαρτάται όχι μόνο από την ποιότητα του αντιηλιακού, αλλά και από τη σωστή επάλειψή του στο δέρμα. Οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν πολύ λίγο. Για το σώμα των ενηλίκων η σωστή ποσότητα του αντιηλιακού είναι περίπου 30-40 γραμμάρια (δηλαδή μια γεμάτη παλάμη!), ώστε να επιτυγχάνεται το αποτέλεσμα το οποίο καθορίζει ο δείκτης προστασίας του αντιηλιακού. Πρέπει να εφαρμόζεται καλά πριν από την έκθεση στον ήλιο και να επαναλαμβάνεται μετά την κολύμβηση. Αν τα αντιηλιακά χρησιμοποιηθούν σωστά μπορούν να προστατεύσουν από εγκαύματα, καρκίνο και πρόωρη γήρανση του δέρματος.
Εκθεση στον ήλιο
Το δέρμα και τα μάτια είναι τα όργανα που υφίστανται τη μεγαλύτερη έκθεση στις υπεριώδεις ακτίνες του ήλιου. Αν και τα μαλλιά και τα νύχια είναι περισσότερο εκτεθειμένα, είναι λιγότερο σημαντικά από ιατρικής άποψης. Η έκθεση στην ηλιακή υπεριώδη ακτινοβολία μπορεί να καταλήξει σε άμεσα και σε χρόνια προβλήματα υγείας του δέρματος, των ματιών και του ανοσοποιητικού συστήματος. Τα άμεσα αποτελέσματα της έκθεσης στην υπεριώδη ακτινοβολία είναι η πρόκληση εγκαύματος στο δέρμα και φωτοκερατίτιδας στα μάτια. Χρόνια αποτελέσματα είναι ο καρκίνος και η πρόωρη γήρανση του δέρματος, ενώ στα χρόνια αποτελέσματα του ματιού περιλαμβάνονται ο καταρράκτης, το πτερύγιο και η κερατοπάθεια. Ενώ η υπεριώδης ακτινοβολία Β (UV-B) προκαλεί έγκαυμα και διάφορες μορφές καρκίνου του δέρματος, η υπεριώδης ακτινοβολία Α (UV-A) επιδρά στον υποδόριο ιστό και μπορεί να αλλάξει τη δομή του κολλαγόνου και των ινών ελαστίνης του δέρματος, επιταχύνοντας έτσι τη γήρανσή του. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι το δέρμα έχει την ικανότητα να αφομοιώσει την υπεριώδη ακτινοβολία παράγοντας μελανίνη (μαύρισμα), η οποία προστατεύει από την έκθεση στην UV ακτινοβολία. Το ανθρώπινο μάτι όμως δεν έχει τέτοια ικανότητα.
Το όζον
Η υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία απορροφάται ισχυρά από το όζον που βρίσκεται στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας (στρατόσφαιρα). Η ελάττωση της περιεκτικότητας της ατμόσφαιρας σε όζον έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της υπεριώδους ακτινοβολίας στο έδαφος, και αντίστροφα.
Ενα τεστ για να ελέγξετε τον δείκτη… ενημέρωσής σας
1. Δεν μπορώ να πάθω έγκαυμα όταν έχει συννεφιά.
Λάθος, γιατί παρόλο που τα νέφη εξασθενίζουν την υπεριώδη ακτινοβολία, η ακτινοβολία που περνάει είναι αρκετά ισχυρή ώστε να προκαλέσει έγκαυμα. Εκτός και αν τα νέφη είναι εκτεταμένα, χαμηλά και με μεγάλο πάχος.
2. Η παρατεταμένη έκθεση στον ήλιο είναι επικίνδυνη ανεξαρτήτως ηλικίας.
Σωστό, γιατί το ανθρώπινο δέρμα και το ανοσοποιητικό σύστημα είναι ευαίσθητα στην υπεριώδη ακτινοβολία για όλο τον κύκλο της ζωής.
3. Επειδή το αντιηλιακό μάς προστατεύει, μπορούμε να κάνουμε ηλιοθεραπεία απεριόριστα.
Λάθος, γιατί το αντιηλιακό μάς προστατεύει, αλλά η αποτελεσματικότητά του ελαττώνεται σταδιακά μετά την εφαρμογή του. Δεν πρέπει να μένουμε στον ήλιο περισσότερο από ό,τι προβλέπουν οι δείκτες προστασίας του αντιηλιακού.
4. Θα πρέπει να αποφεύγεται η έκθεση στον ήλιο μεταξύ των ωρών 11 π. μ. και 4 μ. μ.
Σωστό, σε αυτήν τη χρονική περίοδο, η υπεριώδης ακτινοβολία είναι ισχυρότερη.
5. Αν δεν αισθάνομαι τη θερμότητα του ήλιου, τότε δεν θα πάθω έγκαυμα.
Λάθος, γιατί η υπεριώδης ακτινοβολία δεν γίνεται αισθητή από τον άνθρωπο επειδή απορροφάται από τα εξωτερικά στρώματα του δέρματος.
6. Μπορώ να κάθομαι συνεχώς στον ήλιο βάζοντας συνέχεια αντιηλιακό.
Λάθος, γιατί τα αντιηλιακά προστατεύουν μόνο για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Μετά από αυτό, οποιαδήποτε επιπρόσθετη έκθεση στον ήλιο είναι επικίνδυνη.
7. Ατομα με ανοιχτόχρωμο δέρμα και κόκκινα μαλλιά είναι πιο ευαίσθητα στην υπεριώδη ακτινοβολία.
Σωστό, γιατί τα άτομα που συνδυάζουν το συγκεκριμένο δέρμα και τύπο μαλλιών, είναι η πιο ευαίσθητη ομάδα του ανθρώπινου πληθυσμού.
8. Το μαύρισμα προστατεύει αποτελεσματικά από ένα επιπρόσθετο έγκαυμα.
Λάθος, το μαύρισμα είναι μια αντίδραση του δέρματος στην έκθεσή μας στην υπεριώδη ακτινοβολία και προστατεύει το δέρμα μόνο μερικώς.
9. Ο ήλιος είναι ακίνδυνος τον χειμώνα και την άνοιξη.
Λάθος, η ένταση της υπεριώδους ακτινοβολίας αυξάνει με το υψόμετρο και την ικανότητα του εδάφους να ανακλά (π.χ. χιόνι).
10. Στα παιδιά πρέπει να παρέχεται ιδιαίτερη προστασία.
Σωστό, λόγω της υψηλής ευαισθησίας του δέρματός τους και των αθροιστικών επιπτώσεων των εγκαυμάτων.
11. Πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη και τις ανακλάσεις της υπεριώδους ακτινοβολίας από την άμμο ή το νερό.
Σωστό, γιατί η ανάκλαση αυξάνει την έκθεσή μας.
12. Είναι αναγκαίο να μένουμε εκτεθειμένοι στον ήλιο, διότι η βιταμίνη D παράγεται από την υπεριώδη ακτινοβολία.
Λάθος, γιατί δεχόμαστε ικανή ακτινοβολία για παραγωγή της βιταμίνης D ακόμη και χωρίς ηλιοθεραπεία.
13. Το φθηνότερο και καλύτερο μέσο προστασίας από τον ήλιο είναι η σκιά.
Σωστό, η σκιά μάς προστατεύει από την άμεση ηλιακή ακτινοβολία. Ομως, πρέπει να προστατευόμαστε και από τη διάχυτη ακτινοβολία του ουρανού.
14. Δεν παθαίνω έγκαυμα όταν είμαι μέσα στη θάλασσα.
Λάθος, το νερό περιορίζει την επίδραση της υπεριώδους ακτινοβολίας σε κάποιο βάθος, όμως είναι εύκολο να πάθουμε έγκαυμα καθώς κολυμπάμε.
15. Οσο μεγαλύτερο είναι το υψόμετρο που βρισκόμαστε τόσο πιο εύκολα παθαίνουμε εγκαύματα από τον ήλιο.
Σωστό, γιατί στα μεγαλύτερα υψόμετρα η ατμόσφαιρα απορροφά λιγότερο την ηλιακή ακτινοβολία. Ιδιαίτερα αν το έδαφος είναι καλυμμένο με χιόνι, δεχόμαστε περισσότερη ακτινοβολία.
(1)Ο Χρήστος Ζερεφός είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (Εργαστήριο Κλιματολογίας και Ατμοσφαιρικού Περιβάλλοντος).
