Ο ομότιμος καθηγητής κ. Βασίλης Παπαζάχος, ο «πατριάρχης» της σεισμολογίας στην Ελλάδα, δηλώνει ότι διακατέχεται από το «σύνδρομο του φυλακισμένου». Μολονότι συνταξιούχος εδώ και 12 χρόνια, περνάει ατέλειωτες ώρες στο γραφείο του στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, σκυμμένος πάνω στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Εχει, λέει, άλλους δύο υπολογιστές, έναν στο διαμέρισμά του στη Θεσσαλονίκη και έναν στο χωριό του στο Σμόκοβο Αγράφων, όπου καταφεύγει για να διαλογιστεί με… τα μυστήρια του Εγκέλαδου. Οπου και αν βρίσκεται, λοιπόν, μετράει δεδομένα από σεισμογράφους, αναλύει, συγκρίνει, βγάζει συμπεράσματα, «βουτάει» ηλεκτρονικά στα έγκατα της Γης για να δει πώς εξελίσσεται η σύγκρουση των λιθοσφαιρικών πλακών και όταν γίνει ένας μεγάλος σεισμός εμφανίζεται στις τηλεοράσεις, κατά κανόνα για να μας καθησυχάσει και να μας υπενθυμίσει πώς πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τους σεισμούς.
Πρόσφατα, ο κ. Παπαζάχος, μέσω των σελίδων του βιβλίου του «Ταξίδι στο παρελθόν μου», καταθέτει μιαν απολαυστική αυτοβιογραφία, όπου περιγράφει τη διαδρομή του, από το Σμόκοβο έως τις ΗΠΑ, την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη.
Τα 6,5 Ρίχτερ που συγκλόνισαν τη Θεσσαλονίκη
Με αφορμή το βιβλίο του, μίλησε στην «Κ» για ζητήματα που αποφεύγει να συζητά «στις τηλεοράσεις» μετά έναν μεγάλο σεισμό.
– Σε ποιον βαθμό ο σεισμός της Θεσσαλονίκης των 6,5 Ρίχτερ, τον Ιούνιο του 1978, καθόρισε την καριέρα σας;
– Ηταν πολύ κρίσιμη περίοδος. Ημουν τυχερός όμως που ήταν ο Κων. Καραμανλής πρωθυπουργός τότε. Θυμάμαι ότι με φώναξε και μου είπε: «Ξέρω τα πολιτικά φρονήματά σου αλλά εμένα δεν με νοιάζει. Εχω μάθει ότι είσαι πολύ καλός επιστήμονας». Οταν λίγες μέρες μετά, στις 5 Ιουλίου, έγινε ένας σεισμός 5 Ρίχτερ ο οποίος πλησίασε την πόλη πολύ και την ταρακούνησε, ο Καραμανλής ανησύχησε, όπως ανησύχησε όλος ο κόσμος. Κυκλοφορούσαν τερατώδεις φήμες ότι έρχεται τρομακτικός σεισμός που δεν θ’ αφήσει τίποτα όρθιο. Ο κόσμος άρχισε να φεύγει από την πόλη. Με κάλεσε λοιπόν στο υπουργείο Βορείου Ελλάδος και ζήτησε τη γνώμη μου για το εάν θα έπρεπε να εκκενωθεί η Θεσσαλονίκη. «Θέλω να μου πεις την επιστημονική σου άποψη, η απόφαση για το τι θα γίνει είναι πολιτική και θα την πάρω εγώ…», μου είπε. Το εκτίμησα ιδιαίτερα διότι οι πολιτικοί σου λένε συνήθως «Υπόγραψε ένα χαρτί για να το κάνω».
«Ο σεισμός με τους 49 νεκρούς»
– Και τι έγινε;
– Φαντάζεστε τι θα γινόταν εάν η κυβέρνηση έλεγε «εγκαταλείψτε τη Θεσσαλονίκη»; Του απάντησα: «Κύριε πρόεδρε δεν πρέπει να εκκενώσεις την πόλη. Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι η ζημιά είναι πολύ μεγαλύτερη από εκείνη που θα προκαλέσει ο σεισμός». Και του είπα αυτό γιατί από τον έναν φορητό σεισμογράφο που είχαμε φαινόταν ότι μειώνεται η συχνότητα των σεισμών και συνεπώς η πιθανότατα μιας μεγαλύτερης δόνησης. «Μου αρκεί αυτό», είπε ανακουφισμένος. Ετσι δεν εκκενώθηκε η πόλη.
Δουλεύαμε στα τυφλά
– Ο σεισμός της Θεσσαλονίκης, με τους 49 νεκρούς, όπως έχετε δηλώσει, ήταν τομή στα σεισμικά πράγματα της χώρας, καθώς ήταν ο πρώτος ισχυρός σεισμός που έπληξε από τόσο κοντινή απόσταση μια τόσο μεγάλη πόλη. Πώς τον βιώσατε ως επιστήμονας αλλά και ως άνθρωπος;
– Είχα αρχίσει να ανησυχώ από τις 8 Μαΐου, ακόμη. Η συμπεριφορά της ακολουθίας ήταν ανώμαλη, στοιχεία δεν είχαμε, διότι δεν διαθέταμε όργανα για να δούμε πώς πάει η χωροχρονική κατανομή της, γενικότερα και δεν είχα τρόπο να λύσω το πρόβλημα.
– Δουλεύατε, δηλαδή, στα τυφλά;
– Πολύ σωστά το λες. Η παρατήρηση ενός επιστήμονα διαφέρει από τη συνηθισμένη γιατί είναι μια αναλυτική πράξη. Ο επιστήμονας εκτός από τα στοιχεία πρέπει να έχει και την θεωρητική κατάρτιση για να μπορεί να κάνει εκτίμηση. Δεν υπήρχαν ακριβή στοιχεία τότε, αλλά ήμουν τυχερός διότι η ΔΕΗ είχε εγκαταστήσει ήδη ένα δίκτυο φορητών σεισμογράφων, για άλλους λόγους, στη Μακεδονία ευρύτερα. Από τη ΔΕΗ βρήκα τα στοιχεία και αυτά με βοήθησαν πολύ.
Τη στιγμή της δόνησης τρέξαμε με τη γυναίκα μου να προστατεύσουμε τα παιδιά. Αμέσως μετά, ψύχραιμα βγήκαμε από το διαμέρισμα του εβδόμου ορόφου και κοιμηθήκαμε τρία βράδια στο ύπαιθρο μέχρις ότου οι μηχανικοί χαρακτήρισαν το κτίριο «πράσινο».
Ιούνιος 1978: 6,5 Ρίχτερ πλήττουν τη Θεσσαλονίκη
– Φοβάται ένας σεισμολόγος την ώρα ενός ισχυρού σεισμού;
– Ποτέ δεν φοβάμαι, ας μου επιτραπεί η φράση. Για τον ευσυνείδητο σεισμολόγο είναι τόσο αυξημένη η κοινωνική ευθύνη που έχει εκείνη τη στιγμή που ο φόβος πάει περίπατο. Και η τεράστια κοινωνική ευθύνη ήταν μήπως κάνω κανένα λάθος. Να μην πάρω τον κόσμο στον λαιμό μου. Γενικά, οι σεισμολόγοι φοβούνται λιγότερο από τους άλλους ανθρώπους, κατά μέσον όρο. Υπερισχύει το αίσθημα της κοινωνικής ευθύνης. Διότι εάν κάνεις λάθος και σκοτωθεί πολύς κόσμος, τότε έχεις εσύ την ευθύνη.
Η μεσοπρόθεσμη πρόγνωση
– Με βάση την πολυσυζητημένη μέθοδο μεσοπρόθεσμης διάρκειας πρόγνωσης των σεισμών που εφαρμόζεται στο εργαστήριό σας, είναι δυνατόν να ξέρουμε σε ποιες περιοχές θα γίνουν σε βάθος χρόνου ισχυροί σεισμοί, με απόκλιση «συν-πλην» δύο χρόνια. Ποιες είναι αυτές οι περιοχές;
– Αυτό δυστυχώς δεν μπορώ να το πω γιατί η μεσοπρόθεσμη αυτή πρόγνωση δεν είναι άμεσα χρήσιμη στον πολίτη. Δηλαδή, κακό του κάνει του πολίτη παρά καλό. Είναι όμως χρήσιμη στην πολιτεία που μπορεί να λάβει μέτρα προστασίας στις περιοχές αυτές.
– Γιατί εμείς δεν πρέπει να ξέρουμε, όταν σε περιοχές με υψηλή σεισμικότητα, όπως η Καλιφόρνια και το Τόκιο λένε στους πολίτες ότι θα έρθει μεγάλος σεισμός και μάλιστα εκπαιδεύουν τους ανθρώπους για να γνωρίζουν τι θα κάνουν στη κρίσιμη στιγμή;
Ο σεισμός των Κυθήρων στις 8 Ιανουαρίου του 2005 και ο σεισμός της Ρόδου στις 15 Ιουνίου το 2008
– Δεν διαφωνώ αλλά αυτό είναι πολιτική απόφαση. Η δική μου δουλειά είναι να παράγω επιστημονική γνώση, πρακτικώς αξιοποιήσιμη. Κι αυτό το κάνω.
– Εχετε περιπτώσεις στις οποίες η μέθοδός σας επιβεβαιώθηκε;
– Βεβαίως. Ο σεισμός των Κυθήρων στις 8 Ιανουαρίου του 2005 και ο σεισμός της Ρόδου στις 15 Ιουνίου το 2008. Δηλαδή, και οι δυο οι προγνώσεις όχι μόνο είχαν δημοσιευθεί σε μεγάλα έγκυρα ξένα περιοδικά, αλλά είχε ενημερωθεί και η ελληνική πολιτεία πριν από τη γέννησή τους.
– Τότε, γιατί την αμφισβητούν πολλοί συνάδελφοί σας και μάλιστα σας επιτίθενται με σφοδρότητα, για να μην πω με μίσος;
– Τι να κάνω; Στην επιστήμη, όπως και στην πολιτική, υπάρχουν αντιπαλότητες. Στη σεισμολογία, όπως και στη δημοσιογραφία, και σε άλλα επαγγέλματα συμβαίνει το εξής: άνθρωποι που δεν είναι ειδικοί στο αντικείμενο εκφέρουν άποψη, εμφανίζονται ως κριτές. Στο θέμα αυτό δεν πρέπει να είσαι απλώς φυσικός ή σεισμολόγος. Πρέπει να είσαι ειδικός, να έχεις ασχοληθεί με το συγκεκριμένο αυτό πρόγραμμα των σεισμών. Αυτοί έχουν ασχοληθεί ελάχιστα.
– Δηλαδή, υπάρχουν και λαθραίοι στον χώρο τον δικό σας;
– Υπάρχουν, πώς δεν υπάρχουν; Ενα σωρό. Υπάρχουν άνθρωποι που απλώς είναι στην περιφέρεια του αντικειμένου και συνωστίζονται στις τηλεοράσεις για να εκφέρουν γνώμη.
– Για ποιον λόγο συμβαίνει αυτό; Μήπως ο καβγάς στα παράθυρα γίνεται για το πάπλωμα, δηλαδή για κονδύλια του κράτους και εξωπανεπιστημιακές δουλειές;
– Εγώ, πάντως, δεν πήρα δεκάρα τσακιστή εκτός από τον μισθό μου και αυτός είναι ένας σοβαρός λόγος που με εκτιμά ο κόσμος.
Στην αντισεισμική προστασία της χώρας θα έβαζα βαθμό έξι ή επτά
– Αν, με άριστα το δέκα, βαθμολογούσατε την αντισεισμική άμυνα της χώρας, τι βαθμό θα της βάζατε σήμερα;
– Υπάρχουν δύο τομείς. Ο ένας αφορά τον αντισεισμικό κανονισμό που εκεί θα έβαζα χωρίς αμφιβολία εννιάρι και ο άλλος κλάδος, η αντισεισμική προστασία με έλεγχο των υπαρχουσών οικοδομών, ασκήσεις ετοιμότητας κ.λπ. που εκεί ήμασταν κάτω από το πέντε, αλλά τελευταία έγιναν κάποια βήματα. Μπορούμε να πούμε ότι είναι γύρω στο στο έξι – εφτά.
– Γιατί είμαστε τόσο χαμηλά εκεί;
– Διότι φοβούνται μην τρομάξει ο κόσμος. Για να είμαι απολύτως ειλικρινής, ο φόβος αυτός δεν είναι τελείως αδικαιολόγητος, νομίζω όμως ότι είναι υπερβολικός. Δεν μπορεί ένας τέτοιος φόβος να μας εμποδίζει να ενημερώνουμε τον κόσμο σωστά.
– Φοβούνται δηλαδή τις αντιδράσεις τοπικών παραγόντων;
– Θέλει πολιτική τόλμη. Χρειάζεται να γίνει. Αν δεν εστιάσουμε στα μέτρα ετοιμότητας δεν θα είναι ούτε αποδοτικό ούτε οικονομικό μετά. Η εστίαση όμως πώς θα γίνει; Με ποιο κριτήριο; Πρέπει να βάλει διάφορα κριτήρια η πολιτεία. Η εστίαση όμως θα γίνει με κύριο κριτήριο εκεί που περιμένουμε να είναι υψηλή η πιθανότητα γέννησης ενός ισχυρού σεισμού. Εγώ υποδεικνύω και έναν συγκεκριμένο τρόπο, ούτως ώστε τα μέτρα αυτά για τις υπάρχουσες οικοδομές να εστιαστούν και να είναι αποδοτικότερα και οικονομικώς εφικτά.
– Εκτός από τους λαθραίους, υπάρχουν και οι «γαλάζιοι», «πράσινοι» ή «κόκκινοι» στην σεισμολογία; Κάθε κυβέρνηση έχει τους δικούς της που προωθεί, ακούει και τους δίνει τα λεφτά;
– Πρέπει να σου απαντήσω ευθέως. Η πολιτεία, το ΠΑΣΟΚ και η Ν.Δ., σε θέματα τα οποία δεν έχουν αντίκτυπο πολιτικό, κομματικό, εκεί σκέφτεται σωστά. Εγώ προσωπικά ήμουν επί 20 χρόνια πρόεδρος στο ΙΤΣΑΚ, ένα καθαρά ερευνητικό κέντρο. Ομως, αν πάμε σε άλλους πιο νευραλγικούς φορείς κάθε κυβέρνηση βάζει τον δικό της άνθρωπο. Ο ΟΑΣΠ είναι ένα τέτοιο παράδειγμα.
– Οι αριστερές πολιτικές σας πεποιθήσεις λειτούργησαν ως εμπόδιο στην επιστημονική και επαγγελματική σας διαδρομή, δεδομένων των δύσκολων συνθηκών της εποχής;
– Επαιξαν πολύ μεγάλο ρόλο στην αρχή. Οταν μπήκα στο πανεπιστήμιο και για να γραφτώ έπρεπε να έχω πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων. Επίσης και στη χούντα με απέλυσαν μαζί με μερικούς άλλους συναδέλφους γιατί υπογράψαμε υπόμνημα για κάποιους άλλους απολυμένους του Αστεροσκοπείου.
Οι πολιτικοί
– Ποια η σχέση σας με την πολιτική και η γνώμη σας για τους πολιτικούς;
– Ασχολήθηκα με την πολιτική και απέκτησα εμπειρία που είναι εξαιρετικά χρήσιμη για κάθε επιστήμονα αλλά και άνθρωπο. Ημουν υποψήφιος ευρωβουλευτής με τον ΣΥΝ, υποψήφιος πρύτανης στο ΑΠΘ και υποψήφιος δήμαρχος στον δήμο Μενελαΐδος όπου ανήκει το Σμόκοβο. Γνώρισα πολλούς σύγχρονους πολιτικούς. Με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή συναντηθήκαμε αρκετές φορές αμέσως μετά τον σεισμό της Θεσσαλονίκης. Εκτιμούσε τους διανοούμενους και την ίδια συμπεριφορά έδειξε απέναντί μου. Τον Ανδρέα Παπανδρέου τον συνάντησα δυο φορές. Μία αμέσως μετά τον σεισμό των Αλκυονίδων, το 1981, στο Καστρί. Του έδωσα μια έκθεση για τον σεισμό και μια δημοσίευσή μου σε μεγάλο ξένο περιοδικό για την χρονική μετεξέλιξη των μετασεισμικών ακολουθιών. Μου έκανε μεγάλη εντύπωση η ταχύτητα με την οποία αντελήφθη το πρόβλημα. Την άλλη μέρα μίλησε στη Βουλή και έκανε άριστη χρήση των επιστημονικών πληροφοριών που του έδωσα. Με τον Χαρίλαο Φλωράκη συναντηθήκαμε πολλές φορές και μιλήσαμε αρκετά. Από τις συζητήσεις μαζί του σχημάτισα την εντύπωση ότι τον απασχολούσαν κυρίως προβλήματα που αφορούσαν στο κόμμα. Τον Λεωνίδα Κύρκο γνώρισα επίσης, και είχα μαζί του συζητήσεις για διάφορα θέματα. Είναι ο σοφός και ευαίσθητος άνθρωπος αλλά και γενναίος πολιτικός αφού δεν δίστασε να επικρίνει όχι μόνο τη Δεξιά αλλά και την Αριστερά στην οποία ανήκει.
Οι σταθμοί του Βασίλη Παπαζάχου
1946
«Ενα πρωί καθόμουν μαζί με άλλους συνομήλικούς μου κάτω από μια καρυδιά και πέρασε ένας συγχωριανός μου καβάλα σε άλογο, ο οποίος μας είπε ότι άνοιξε γυμνάσιο στα Φουρνά Ευρυτανίας. Πέταξα από τη χαρά μου. Αγαπούσα πολύ τα γράμματα, η μάνα μου ήταν από εκεί και άρα θα είχα πού να μείνω. Ο πατέρας μου είπε «άσε να πας αργότερα Αθήνα». Η μάνα μου όμως τον έπεισε και χρειάστηκε να περπατήσουμε 15 ώρες μέσα στο χιόνι για να πάμε στα Φουρνά».
1947
Λόγω του Εμφυλίου, έκλεισε το γυμνάσιο στο οποίο πήγαινε και έφυγε στην Αθήνα. Εκεί πήγε να εγγραφεί στο 4ο Γυμνάσιο Αρρένων (λίγο πιο κάτω από την Ομόνοια), αλλά δεν είχε αποδεικτικά στοιχεία -λόγω των συνθηκών πολέμου- ότι προερχόταν από άλλο σχολείο. Αναγκάστηκε να υποβληθεί σε τεστ με τρεις δύσκολες ασκήσεις, τις οποίες έλυσε με επιτυχία, και έτσι γράφτηκε απευθείας στην Γ’ τάξη του Γυμνασίου.
1969
«Είχα απολυθεί στη χούντα και εκείνη τη χρονιά με δέχθηκαν ως καθηγητή στο πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ. Πήγαμε με τη σύζυγό μου Κατερίνα, ορκίστηκα στην αμερικανική πρεσβεία, είχαμε βγάλει τα χαρτιά μας και ήμασταν έτοιμοι να φύγουμε. Μόλις βγήκαμε έξω από την πρεσβεία, είπα στην Κατερίνα: «Δεν μπορώ να φύγω, δεν θέλω ν’ αφήσω την πατρίδα μου, δεν πάμε πουθενά». Ηταν μια μεγάλη απόφαση».
1978
«Ο σεισμός της Θεσσαλονίκης. Κρίσιμη φάση, δύσκολο φαινόμενο, πεπειραμένος σεισμολόγος αλλά μεγάλος φόβος, γιατί έπρεπε να διαχειριστώ μια εξαιρετικά κρίσιμη κατάσταση χωρίς τα στοιχειώδη μέσα, σεισμογράφους κ.α. Πολύ μεγάλη δυσκολία. Ευτυχώς όμως λειτούργησα ψύχραιμα, και όπως αποδείχθηκε, σωστά».
Η συνάντηση
Εγινε μεσημέρι στην ταβέρνα «Καμάρες», σε μικρή απόσταση από το σπίτι του αλλά και το γραφείο του. Τον άφησα να παραγγείλει ο ίδιος. Βουνίσιος από τα Αγραφα, σκέφτηκα, θα γίνει «της χοληστερίνης». Μ’ «έστειλε» όταν ζήτησε ψαρόσουπα, ψητό μπακαλιαράκι και άσπρο κρασί Σαντορίνης. Ηπιε ένα ποτήρι και άφησε το περισσότερο φαγητό.
