ΣΑΜΟΣ-ΑΠΟΣΤΟΛΗ. Η κυρία Κατίνα από το σπίτι της, στη γειτονιά του Γαλατά στο Ανω Βαθύ, έβλεπε να σηκώνονται σύννεφα σκόνης σε διάφορα σημεία της πόλης. Εκείνη τη στιγμή βρισκόταν στο μπαλκόνι και είχε παραλύσει από τον φόβο. Ο κυρ Γιώργης είχε θέα στα χωράφια, «σαν να χόρευαν παιδί μου. Κυμάτιζαν. Δεν ξέρω πώς αλλιώς να σ’ το πω», μας λέει. Ο ισχυρός σεισμός των 6,7 Ρίχτερ, που χτύπησε το μεσημέρι της Παρασκευής 30 Οκτωβρίου τη Σάμο, ανύψωσε το νησί 18-25 εκατοστά, σύμφωνα με την ερευνητική ομάδα του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, και βύθισε τους κατοίκους του σε βαθιά θλίψη. Πρώτα απ’ όλα για τα δύο νέα παιδιά, τον Αρη, 17 χρόνων και την Κλαίρη, 15 ετών, που έχασαν τη ζωή τους όταν καταπλακώθηκαν από τον τοίχο ενός εγκατελελειμμένου σπιτιού, και εν συνεχεία για τις μεγάλες υλικές ζημιές που προκλήθηκαν σε πολλά μέρη του νησιού. Σε σπίτια και επιχειρήσεις, σε σχολεία, εκκλησίες, ιστορικά μνημεία, η εικόνα της καταστροφής συμπληρώνεται μέρα με τη μέρα, ψηφίδα ψηφίδα, και σε πολλές περιπτώσεις αυτό που αποκαλύπτεται είναι σοκαριστικό.
Δέκα μέρες μετά, η Σάμος προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της και να ξαναβρεί τον βηματισμό της. Στα στενά δρομάκια στο Ανω Βαθύ συναντάς μόνο κλιμάκια μηχανικών και εθελοντές που κάνουν περιφρούρηση. Ο οικισμός, από τους παλαιότερους του νησιού –αναπτύχθηκε όταν η Σάμος ξανακατοικήθηκε στα μέσα του 16ου αιώνα–, έχει σχεδόν ερημώσει, καθώς πάρα πολλά σπίτια έχουν υποστεί σοβαρές ζημιές. Η ομορφιά της παραδοσιακής αυτής γειτονιάς που ανακηρύχθηκε ιδιαίτερου φυσικού κάλλους τη δεκαετία του ’80, με τα χαρακτηριστικά δίπατα σπίτια κολλημένα το ένα με το άλλο και με επίκοινους τοίχους, είναι τώρα η «κατάρα» της. Ακόμη κι ένα σπίτι που δεν έχει υποστεί καταστροφές, κινδυνεύει από τα διπλανά του.
«Θα το παλέψουμε»
«Το σπίτι του αγωνιστή του ’21 Καπετάν Λαχανά, ιστορικό κτίριο, φρούριο την εποχή του Αγώνα, έχει γύρω του πολλά σπίτια ενωμένα», λέει ο πρόεδρος της κοινότητας Σταμάτης Σεϊρλής, ο οποίος μας ξεναγεί στον οικισμό περνώντας μας με προσοχή από τα πιο ασφαλή σημεία. «Ετσι και πέσει με κάποιον από τους εκατοντάδες μετασεισμούς θα τα παρασύρει. Οι ζημιές είναι μεγάλες. Βλέπαμε σπίτια που εξωτερικά έδειχναν να μην έχουν πάθει κάτι και εσωτερικά έχουν καταρρεύσει. Να, δείτε εκεί το σπίτι του Θεμιστοκλή Σοφούλη, του πρωθυπουργού που έβγαλε η Σάμος, απέξω φαίνεται εντάξει, αλλά μέσα δεν γνωρίζουμε τι γίνεται. Το Δημοτικό Σχολείο και το κτίριο της κοινότητας, και τα δύο χτισμένα επί Ηγεμονίας, το 1903 και το 1904, επίσης έχουν μεγάλο πρόβλημα. Οι εκκλησίες μας το ίδιο. Τεράστια είναι η ζημιά στην Κοίμηση της Θεοτόκου, κτίριο του 1802, και στον Χριστό που είναι έτοιμος να πέσει. Η Αγία Ματρώνα και η Παναγίτσα ευτυχώς επλήγησαν σε μικρότερο βαθμό. Και ακόμη δεν έχουμε προλάβει να ελέγξουμε όλα τα ξωκκλήσια μας. Η πρώτη μας έννοια είναι οι άνθρωποι. Οι 1.800 κάτοικοι της κοινότητας, αρκετοί από τους οποίους δεν μπορούν να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Θα το παλέψουμε. Δεν θα παραδώσουμε τα όπλα. Θα κάνουμε ό,τι καλύτερο για τον τόπο μας».
Στο Κάτω Βαθύ, μπροστά στο δημαρχείο σκηνές φιλοξενούν το επιχειρησιακό κέντρο και οι υπάλληλοι του δήμου εργάζονται νυχθημερόν προσπαθώντας να λύσουν προβλήματα. Στο λιμάνι πολλά κτίρια έχουν σημαδευτεί κίτρινα, περιμένοντας τον δευτεροβάθμιο έλεγχο. Το κτίριο των ΕΛΤΑ χαρακτηρίστηκε άκρως επικίνδυνο και παραμένει κλειστό, γι’ αυτό η εξυπηρέτηση του κοινού γίνεται από τροχοταχυδρομείο που έφτασε στο νησί. Στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο κλειστές παραμένουν και άλλες επιχειρήσεις. Μεταξύ αυτών και ο φούρνος του Αρη Βαλωμένου, ο οποίος δεν γνωρίζει ούτε πότε θα του επιτραπεί να μπει στο μαγαζί του για να αποσπάσει τον εξοπλισμό και να τον μετεγκαταστήσει σε άλλο χώρο, ώστε να συνεχίσει να δουλεύει. Το ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίζουν αρκετοί επαγγελματίες.
Ενα από τα ομορφότερα κτίρια στο παραλιακό μέτωπο, η δημόσια βιβλιοθήκη, σπίτι που κατασκεύασε το 1895 ο πλούσιος ξυλέμπορος από τη Μολδοβλαχία, Μιλτιάδης Γεωργίου –το «βλαχάκι» όπως τον αποκαλούσαν οι ντόπιοι–, και στη διαθήκη του έγραψε ότι επιθυμεί να γίνει βιβλιοθήκη, άντεξε. «Γιατί τα προηγούμενα χρόνια έγιναν βελτιώσεις στο κτίριο και σωστές παρεμβάσεις», σημειώνει ο διευθυντής της βιβλιοθήκης Μανώλης Πυργιώτης. Την ώρα του σεισμού βρισκόταν ακριβώς έξω από το κτίριο και έζησε όλο τον πανικό που κυρίευσε τον κόσμο. Ακολούθησε «τσουνάμι», όχι ένα, τέσσερα. Το νερό μπήκε στη βιβλιοθήκη αλλά ευτυχώς οι ζημιές στα περίπου 50.000 βιβλία –με παλαιότερο ένα του 1536– ήταν ελάχιστες, περιορίστηκαν στα περιοδικά που φυλάσσονταν στο ισόγειο.
Τέσσερις φορές είδε το νερό να μπαίνει και να βγαίνει στο ξενοδοχείο «Σάμος» στην παραλία και ο Βασίλης Λοΐζος. «Εφτασε σε ύψος 1,5 μ. Οι γλάστρες επέπλεαν μέσα στην αίθουσα του πρωινού».
Σήμερα, στο ξενοδοχείο του φιλοξενεί εννιά οικογένειες, από σπίτια που έχουν κριθεί ακατάλληλα, τα περισσότερα στην περιοχή Γεφυράκι, η οποία επλήγη σημαντικά από τον σεισμό· εκεί χάθηκαν και οι ζωές των δύο εφήβων. Οσοι κάτοικοι δεν μπορούν να επιστρέψουν στα σπίτια τους μένουν σε συγγενείς, σε ξενοδοχεία με φροντίδα του δήμου, και σε σκηνές που έχουν στηθεί στο Στάδιο της πόλης.
Το Δημοτικό Σχολείο
Δεκαπέντε χιλιόμετρα από το Βαθύ, στην παλιά πρωτεύουσα του νησιού, τη Χώρα, σταματάμε έξω από το ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο. Κτίριο του 1928, το οποίο κατασκευάστηκε με χρήματα του Σαμιώτη Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δαμιανού – η Σάμος έχει βγάλει αρκετούς πατριάρχες Ιεροσολύμων. Εξωτερικά όλα δείχνουν εντάξει, αλλά όταν μπαίνουμε μέσα, κάνουμε αυθόρμητα τον σταυρό μας. «Εγώ είπα στον παπα-Λευτέρη, θα μου κάνεις μια παράκληση στην Παναγία που σώθηκαν τα παιδιά μας και οι τρεις δασκάλες μας, τρία νέα κορίτσια», μας λέει ο διευθυντής του σχολείου, Παναγιώτης Ζαβουδάκης. Ευτυχώς οι σοβαρές ζημιές σημειώθηκαν στον πρώτο όροφο όταν τα παιδιά βρίσκονταν στον κάτω για το μεσημεριανό τους.
«Το σχολείο φιλοξενεί 130 παιδιά δημοτικού και δέκα παιδιά νηπιαγωγείου όχι μόνο από τη Χώρα αλλά και από τα χωριά Μύλοι και Μαυρατζαίοι. Ελπίζω να φτιαχτεί το σχολειό μας. Αλλά αυτό είναι πολιτική απόφαση».
«Ο πολιτιστικός πλούτος οδηγείται στην καταστροφή»
Στο Καρλόβασι συναντάμε την τοπογράφο μηχανικό Ευτυχία Γιοβάνη. «Μεγαλύτερο πρόβλημα είχαν τα ογκώδη κτίρια με τις μεγάλες επιφάνειες», μας εξηγεί. «Αλλά το ποιο κτίριο θα πάθει ζημιά είναι ζήτημα πολυπαραγοντικό, έχει να κάνει με το έδαφος και με την ίδια την κατασκευή. Επίσης καθοριστικός παράγων είναι το πώς έχει γίνει μια αποκατάσταση. Συχνά μπαίνουν νέα υλικά τα οποία βαραίνουν τα κτίρια. Εχω δει σε αποκαταστάσεις να βάζουν μάρμαρο στη θέση ξύλου».
Αν στο Βαθύ υπάρχουν πιο εκτεταμένες ζημιές σε σχέση με το Καρλόβασι που, όπως υπογραμμίζει η κ. Γιοβάνη, «είναι πιο απλωμένο, γι’ αυτό λίγες κατοικίες έχουν προβλήματα», στο δεύτερο λιμάνι της Σάμου υπάρχει η εικόνα στην οποία ενδεχομένως θα ανατρέχει ο ιστορικός του μέλλοντος όταν θα θέλει να μιλήσει για τον σεισμό της 30ής Οκτωβρίου του 2020. Αυτή του ναού της Παναγίας Θεοτόκου, μεγάλο τμήμα του οποίου έχει καταρρεύσει. Περιμετρικά της Παναγίας έχουν εκκενωθεί αρκετά σπίτια, καθώς κανείς δεν μπορεί αυτή τη στιγμή να προβλέψει τη συμπεριφορά του κτιρίου σε έναν πιθανό δυνατό μετασεισμό.
«Το 80% των εκκλησιών της Σάμου, μικρών και μεγαλύτερων ναών, βυζαντινών και μεταβυζαντινών, έχει υποστεί τεράστιες ζημιές», μας λέει ο μητροπολίτης Σάμου, Ικαρίας και Κορσέων Ευσέβιος, που τις προηγούμενες ημέρες επισκέφθηκε αρκετούς ναούς. «Ο μεγάλος πολιτιστικός πλούτος της Σάμου οδηγείται στην καταστροφή. Γι’ αυτό ζητάμε βοήθεια απ’ όλους. Εντός και εκτός της Ελλάδας».
Δεν είναι μόνο οι εκκλησίες. Στην περιοχή Ταμπάκικα του Καρλοβάσου, εκεί όπου τον 19ο αιώνα αναπτύχθηκε ο κλάδος των βυρσοδεψείων, οι ζημιές στα ιστορικά βιομηχανικά κτίρια είναι πολύ μεγάλες. Την περιοχή απαλλοτρίωσε τη δεκαετία του ’90 το Πανεπιστήμιο Αιγαίου προκειμένου να τη μετατρέψει σε πανεπιστημιούπολη και πρόσφατα δημοσιεύθηκε ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για την ανάπλαση των κτιρίων. Ο σεισμός δημιουργεί νέα δεδομένα.
«Από την αρχαιότητα η Σάμος είχε πολλούς και μεγάλους σεισμούς. Τον 19ο αιώνα, για να έρθουμε πιο κοντά, είχαμε σεισμούς το 1800, το 1831, το 1845, το 1860, ανά δεκαετία σχεδόν. Το 1904 έγινε ένας πολύ μεγάλος σεισμός όπως και το 1955, τον οποίο έζησα ως παιδί», μας λέει ο Χρίστος Λάνδρος, φιλόλογος και τ. προϊστάμενος του Ιστορικού Αρχείου Σάμου. «Ο σεισμός του 1904 συνδέεται και με ένα μεγάλο κύμα μετανάστευσης, σε σημείο που οι εφημερίδες της εποχής, με μια δόση υπερβολής, έκαναν λόγο για ερήμωση του νησιού. Κάποιοι φοβούνται ότι και σήμερα για κάποιους νέους η φυγή θα γίνει επιλογή. Γιατί δεν είναι μόνο ο σεισμός. Η Σάμος ζει τα τελευταία χρόνια αλλεπάλληλες κρίσεις οι οποίες βαδίζουν παράλληλα. Οικονομική κρίση, προσφυγική, υγειονομική, τώρα ο σεισμός».
«Μεγάλη στενοχώρια»
Ρωτάω τον Μάνο Στεφανάκη, διευθυντή της ιστορικής εφημερίδας «Σαμιακόν Βήμα» –διανύει τον 104ο χρόνο ζωής της–, πώς νιώθει τον παλμό των κατοίκων. «Είναι μεγάλη η στενοχώρια τους, κυρίως για τον θάνατο των δύο παιδιών και δευτερευόντως για τις υλικές ζημιές. Σίγουρα κάποιοι βρίσκονται ακόμη σε κατάσταση σοκ, καθώς γίνονται συνέχεια μετασεισμοί. Αλλά φοβάμαι ότι τα δύσκολα είναι μπροστά μας. Το οικονομικό αποτύπωμα θα είναι πολύ μεγάλο γιατί και οι καταστροφές είναι εκτεταμένες. Ο σεισμός είναι ακόμη ένα πρόβλημα. Το νησί προέρχεται από μια μεγάλη δεκαετή κρίση, όπως όλη η χώρα φυσικά. Επίσης, βρισκόμαστε στο δεύτερο κύμα της πανδημίας. Αλλά ας μην ξεχνάμε ότι η Σάμος βιώνει και την προσφυγική κρίση. Επιπλέον, το καλοκαίρι που μας πέρασε ήταν το χειρότερο για τον τουρισμό. Θα σας δώσω μόνο ένα στοιχείο. Το 1981 ήρθαν στη Σάμο 17.000 ξένοι τουρίστες, φέτος όταν έφυγε το τελευταίο τσάρτερ στα τέλη Σεπτεμβρίου, η σεζόν έκλεισε με 26.000 ξένους επισκέπτες».
«Η ψυχολογία μας έχει διακυμάνσεις, αλλά ο ένας στηρίζει τον άλλον. Ομως υπάρχει φόβος για το μέλλον», τονίζει και ο δήμαρχος Ανατολικής Σάμου Γιώργος Στάντζος. «Εμείς θα συνεχίσουμε να παλεύουμε, αλλά χρειαζόμαστε να είναι σταθερή η παρουσία του κεντρικού κράτους όπως και της Ευρώπης. Το νησί που έδειξε αλληλεγγύη, τώρα τη χρειάζεται. Και όχι μόνο με τη μορφή επιδοματικής πολιτικής, που φυσικά είναι απολύτως αναγκαία για την καθημερινότητα των πολιτών, αλλά με ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα ανάταξης. Δοκιμάζεται η Σάμος. Θα αντέξει, αλλά θέλει ενίσχυση. Θέλει αποκατάσταση των υποδομών αλλά και βοήθεια ώστε να μη στερηθεί τα ιστορικά της μνημεία, τις εκκλησίες, τα σχολεία 200 ετών, τους αρχαιολογικούς θησαυρούς».
Με τις γροθιές σφιγμένες
Στη Σάμο έχω ζήσει όλα τα παιδικά μου καλοκαίρια. Είναι το νησί των παππούδων και των γιαγιάδων μου και το έχω βαθιά στην καρδιά μου. Το σπίτι της γιαγιάς Στάσας στο Ανω Βαθύ καταστράφηκε, η ενορία μας, η εκκλησία της Παναγίας, έχει υποστεί ανυπολόγιστες ζημιές, γειτονιές έχουν αλλάξει όψη, σπίτια δεν αναγνωρίζονται πλέον. Συνάντησα ανθρώπους συντετριμμένους. Λίγο πριν φύγω από το νησί, πέρασα μια βόλτα από το αρχαιολογικό μουσείο. Παρακάλεσα τον φύλακα να μου επιτρέψει την είσοδο για λίγα λεπτά. Στάθηκα μπροστά στον Κούρο. Εχει ανοίξει μια μικρή ρωγμή στο δεξί του πόδι, λίγο πάνω απ’ το γόνατο. Αλλά στέκει εκεί. Με τις γροθιές σφιγμένες.
Στα Κοντέικα
Το ημιορεινό χωριό Κοντέικα χτυπήθηκε πολύ. Στη μεγάλη εκκλησία, την Παναγία Βροντιανή, αφιερωμένη στη γέννηση της Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου, όταν αρχίζουν τα πρωτοβρόχια και τα μπουμπουνητά που της έδωσαν και το όνομα, το αέτωμα έχει ξεκολλήσει. Πολλά σπίτια έχουν κριθεί ακατάλληλα και οκτώ οικογένειες από τους περίπου 180 μόνιμους κατοίκους φιλοξενούνται αλλού μέχρι να μεταφερθούν στο χωριό κοντέινερ για την προσωρινή στέγασή τους. «Υπάρχουν άκρως επικίνδυνα κτίρια», τονίζει ο πρόεδρος της Κοινότητας Σταμάτης Παγωνδιώτης. «Αυτό είναι το κύριο πρόβλημα που πρέπει να λυθεί άμεσα αλλά δυστυχώς μπλέκουμε στα γρανάζια της γραφειοκρατίας και της πολυϊδιοκτησίας». Πάντως, ο τραγικός θάνατος των δύο παιδιών στο Βαθύ πυροδότησε εξελίξεις. Η κυβέρνηση επεξεργάζεται σχέδιο για την αποκατάσταση διατηρητέων από το Δημόσιο και καταγραφή και κατεδάφιση των ετοιμόρροπων κτιρίων.
