Γερή, με πληθωρική διάπλαση και σιδερένια υγεία. Οψη όμορφη και χαμογελαστή, αλλά με κάτι άκαμπτο και τραχύ, βλέμμα χωρίς πραότητα. Το πρωί έτρεχε στον κήπο της και επέβλεπε τις εργασίες των κηπουρών. Μετά το μεσημεριανό γεύμα και τον ύπνο που ακολουθούσε ανέβαινε στο άλογό της και κάλπαζε κάμποσες λεύγες, για να ξεσκάσει. Το καλοκαίρι ξυπνούσε στις 3 το πρωί και κατέβαινε στο Φάληρο για να κολυμπήσει στη θάλασσα – μία ώρα συνεχόμενη χωρίς να κουραστεί. Την εποχή κατά την οποία γίνονταν οι χοροί δεν έχανε βαλς ούτε καντρίλια και δεν έδειχνε ποτέ ότι κουράστηκε ούτε ότι χόρτασε. Ηταν των γρήγορων αποφάσεων, είχε προσόντα στρατηγού.
Δεν φημιζόταν για την καλοσύνη της. Πολύ εύκολα παρεξηγούνταν –ακόμα και διά ασήμαντον αφορμή– και πολύ δύσκολα ξανάβρισκε την καλή της προαίρεση. Είχε μια γερμανική αλαζονεία ικανή να τρομοκρατήσει ακόμα και τους πιο τολμηρούς μυθιστορηματικούς ήρωες…
Ετσι περιέγραφε ο Γάλλος συγγραφέας Εντμόντ Αμπού (1828-1885) την Αμαλία του Ολδεμβούργου, που έφτασε στην Αθήνα ως σύζυγος του Οθωνα και πρώτη βασίλισσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, τον Φεβρουάριο του 1837, στο βιβλίο «Η Ελλάδα του Οθωνα» (εκδόσεις Μεταίχμιο). «Ο βασιλιάς και η βασίλισσα τρέφουν συμπάθεια ο ένας για τον άλλο», ανέφερε ο Αμπού. «Θα αγαπιούνταν περισσότερο αν είχαν παιδιά». Ομως παιδιά δεν απέκτησαν. Η ατεκνία τους –πρόβλημα που είχε απασχολήσει τον ιατρικό κόσμο και της Ελλάδας και της Βαυαρίας– δεν επηρέασε μόνο τη σχέση του ζευγαριού αλλά και άλλαξε, ώς κάποιον βαθμό, τον ρουν της νεότερης ελληνικής Ιστορίας ως μία από τις αιτίες που οδήγησαν στην αποπομπή του Οθωνα, το 1862.
Η χαμένη έκθεση νεκροψίας
Ο κορυφαίος γενετιστής Στυλιανός Αντωναράκης, ομότιμος καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Γενεύης και μέλος της Ελβετικής Ακαδημίας Επιστημών, είναι σχεδόν βέβαιος ότι η Αμαλία έπασχε από το σύνδρομο MRKH (Mayer Rokitansky Küster Hauser), μια σπάνια γενετική πάθηση. Πώς οδηγήθηκε σε αυτό το συμπέρασμα; «Το 1953, ο καθηγητής Μαιευτικής και Γυναικολογίας Νικόλαος Λούρος, που ήταν και δικός μου καθηγητής στην Ιατρική Αθηνών, δημοσίευσε την αλληλογραφία Ελλήνων και Γερμανών ειδικών σχετικά με την πάθησή της. Ποια ήταν αυτή; Η Αμαλία είχε “παιδικά” γεννητικά όργανα. Υποθέτουμε ότι δεν είχε αναπτυχθεί η μήτρα της. Ο αδελφός της, μετά τον θάνατό της, το 1875, ζήτησε νεκροψία. Ο παθολογοανατόμος Dr Viche βρήκε ότι η πρώην βασίλισσα ήταν παρθένος, ίσως γιατί τα γεννητικά της όργανα δεν είχαν αναπτυχθεί. Η επίσημη έκθεση της νεκροψίας δεν βρέθηκε βέβαια ποτέ. Ο καθηγητής Γεώργιος Κρεατσάς και οι συνεργάτες του έχουν επίσης ασχοληθεί με την πιθανή ανατομική ανωμαλία της», λέει στην «Κ» ο κ. Αντωναράκης.
Το σύνδρομο MRKH, που εμφανίζεται σε περίπου 1 στις 5.000 κορίτσια, εξακολουθεί να αποτελεί αίνιγμα για τους επιστήμονες και η δυσκολία κατανόησης και αποκρυπτογράφησής του οδήγησε ερευνητικές ομάδες από επτά χώρες –Κίνα, ΗΠΑ, Γερμανία, Ελλάδα, Γαλλία, Βραζιλία και Ελβετία– στην απόφαση να συνεργαστούν. Η ισχύς εν τη ενώσει, γαρ… Η συνεργασία και η μελέτη που προέκυψε από αυτήν (και στην οποία συμμετείχαν σχεδόν 600 γυναίκες) έχει έντονο ελληνικό χρώμα, αφού η χώρα μας εκπροσωπείται από επιστήμονες του Ερευνητικού Κέντρου Βιοϊατρικών Επιστημών «Αλέξανδρος Φλέμιγκ» –Αντιγόνη Δήμα, Κωνσταντίνος Ρούσκας, Σταύρος Γλεντής– και του Νοσοκομείου Παίδων «Η Αγία Σοφία» –Φλώρα Μπακοπούλου, Ευθύμιος Δεληγεώρογλου, Γιώργος Χρούσος–, ενώ επικεφαλής της ελβετικής ομάδας είναι ο καθηγητής Στυλιανός Αντωναράκης.
«Μελετούσαμε το DNA γυναικών με MRKH και των συγγενών τους με στόχο να βρούμε γονιδιακές παραλλαγές που προκαλούν το σύνδρομο, αλλά τα συμπεράσματα από το “διάβασμα” του DNA δεν ήταν σαφή. Στη Γενετική, για να είναι ένα εύρημα αξιόπιστο, πρέπει να επιβεβαιωθεί τουλάχιστον σε μία ακόμα ανεξάρτητη ομάδα ατόμων με τα ίδια κλινικά χαρακτηριστικά. Αυτό καμία από τις επτά ομάδες δεν το είχε καταφέρει. Ετσι, πριν από δύο χρόνια, αποφασίσαμε να ενώσουμε τα δεδομένα και τις δυνάμεις μας και το αποτέλεσμα ήταν ο προσδιορισμός επτά γονιδίων, τα οποία, όταν φέρουν συγκεκριμένες παραλλαγές, προκαλούν ή συμβάλλουν στην εμφάνιση του συνδρόμου», εξηγεί η Αντιγόνη Δήμα, ερευνήτρια Γενετικής Ανθρώπου στο «Αλέξανδρος Φλέμιγκ».
Τι σημαίνει, όμως, αυτό σε πρακτικό επίπεδο; Ποια είναι η αξία της μελέτης σε επίπεδο διάγνωσης και ενδεχομένως και θεραπείας; «Εχουμε ακόμα πολλή δουλειά ώστε να κατανοήσουμε πλήρως τις αιτίες που οδηγούν στην εμφάνιση αυτού του συνδρόμου. Τα ευρήματα όμως μας βοηθούν να κατανοήσουμε πώς αναπτύσσεται το γυναικείο αναπαραγωγικό σύστημα, διαδικασία που ξεκινά μεταξύ 5ης και 6ης εβδομάδας της κύησης. Επίσης, αυξάνουν την αξία των συμβουλών που προσφέρονται στα άτομα με το σύνδρομο και στις οικογένειές τους. Πρώτον, ο εντοπισμός μιας απτής γενετικής αιτίας από τη μια πλευρά βοηθά στην ψυχολογική προσαρμογή και την αποδοχή του συνδρόμου και από την άλλη ενδεχομένως οδηγεί και σε μελλοντικές αποφάσεις (π.χ. χειρουργική αποκατάσταση). Δεύτερον, σε περίπτωση που μια γυναίκα με το σύνδρομο θελήσει να αποκτήσει παιδιά μέσω παρένθετης κύησης ή κύησης έπειτα από μεταμόσχευση μήτρας, θα είναι εφικτό να γίνεται προεμφυτευτικός έλεγχος, ώστε να εμφυτεύονται έμβρυα τα οποία δεν θα φέρουν την παραλλαγή που συνδέεται με το MRKH. Και τρίτον, είναι σημαντικό να γίνεται έλεγχος στα μέλη μιας οικογένειας, ανεξαρτήτως φύλου, καθώς ακόμα και τα άτομα που δεν παρουσιάζουν το σύνδρομο είναι πιθανό να φέρουν τις συγκεκριμένες παραλλαγές. Ο έλεγχος σε περίπτωση που αυτά τα άτομα θέλουν να αποκτήσουν τη δική τους οικογένεια είναι απαραίτητος».
«Σήμερα γνωρίζουμε ιατρικά μόνο το 0,4% του γονιδιώματος»
Τον τελευταίο χρόνο είναι αδιαμφισβήτητο ότι η πανδημία πλήττει και την έρευνα, αφού ο SARS-CoV-2 μονοπωλεί διεθνώς όχι μόνο το ενδιαφέρον αλλά και τη χρηματοδότηση. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, περίπου το 80% των μη σχετιζόμενων με την COVID-19 κλινικών δοκιμών, αξίας δισεκατομμυρίων δολαρίων, έχει διακοπεί επειδή στα νοσοκομεία επικρατεί το αδιαχώρητο.
Ο καθηγητής Στυλιανός Αντωναράκης το επιβεβαιώνει. «Δυστυχώς, η έρευνα που δεν σχετίζεται με τον νέο κορωνοϊό παρουσιάζει σοβαρές καθυστερήσεις. Το κλείσιμο των εργαστηρίων για μεγάλο χρονικό διάστημα, η διακίνηση των αντιδραστηρίων, οι κλινικές μελέτες – όλα κινούνται με πολύ αργούς ρυθμούς. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα: το εργαστήριό μας προσπαθεί να ανακαλύψει νέα γονίδια για κληρονομικές ασθένειες σε πληθυσμούς όπου γίνονται πολλοί γάμοι μεταξύ συγγενών. Οπως καταλαβαίνετε, τα ταξίδια σε αυτές τις χώρες, η ταυτοποίηση των ασθενών, η ακριβής διάγνωση και η συλλογή δειγμάτων έχουν “παγώσει” εδώ και αρκετούς μήνες. Επίσης, κάθε προγραμματισμός είναι από δύσκολος έως αδύνατος…».
«Πόσα μυστικά κρύβει, άραγε, ακόμη το ανθρώπινο DNA;», ρωτώ τον κ. Αντωναράκη. «Πολλά», απαντά αμέσως. «Το διάβασμα του γονιδιώματος υγιών προσυμπτωματικών ατόμων μπορεί, μεταξύ άλλων, να αποκαλύψει αντιμετωπίσιμες μεταλλαγές, φορείς για κληρονομικές παθήσεις, προδιάθεση για συχνές παθήσεις με γενετικό υπόβαθρο. Σήμερα γνωρίζουμε ιατρικά (διαγνωστικά) μόνο το 0,4% του γονιδιώματος και χρειάζεται συνεχής έρευνα ώστε να μπορέσουμε να καταλάβουμε και αξιολογήσουμε τη συνολική ποικιλομορφία αυτού του τεράστιου “βιβλίου πληροφοριών” των 6,4 δισεκατομμυρίων γραμμάτων!».
Ο τρόπος ζωής
«Μέσα από μελέτες οικογενειών και μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων ανακαλύπτουμε γονίδια που διαμορφώνουν τα χαρακτηριστικά μας, αλλά και τον κίνδυνο να νοσήσουμε από ασθένειες όπως ο καρκίνος, η ρευματοειδής αρθρίτιδα, η στεφανιαία νόσος κ.ά. Για αρκετές από αυτές είναι πλέον δυνατόν να προβλεφθεί ο γενετικός κίνδυνος που διατρέχει κανείς από τη στιγμή που γεννιέται. Βέβαια, ας μην τα ρίχνουμε όλα στα γονίδια! Ο τελικός κίνδυνος να νοσήσουμε διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο που ζούμε (διατροφή, φυσική κατάσταση, κάπνισμα). Σε πολύ λίγες περιπτώσεις είμαστε δέσμιοι του DNA μας (όπως στη δρεπανοκυτταρική αναιμία). Η μελέτη του DNA και των βιολογικών διεργασιών που διαμορφώνει κατευθύνει επίσης φαρμακολογικές μελέτες. Ενα σημαντικό παράδειγμα είναι η επαναστόχευση φαρμάκων, η ανεύρεση δηλαδή νέων ασθενειών στις οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ήδη υπάρχοντα φάρμακα. Η αξία της επαναστόχευσης αποδεικνύεται αυτόν τον καιρό με τα θετικά αποτελέσματα που φαίνεται ότι έχουν φάρμακα για τη ρευματοειδή αρθρίτιδα σε ασθενείς με COVID-19», τονίζει η Αντιγόνη Δήμα.
«Στο εγγύς μέλλον, το DNA είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιείται για την αποθήκευση δεδομένων, καθώς έχει χίλιες φορές μεγαλύτερη πυκνότητα από τον πιο πυκνό σκληρό δίσκο. Αυτό σημαίνει ότι θα μπορεί κανείς να αποθηκεύσει το ισοδύναμο δέκα ψηφιακών ταινιών πλήρους μήκους στον όγκο ενός κόκκου αλατιού!».
Το «προφίλ» του συνδρόμου
Της Φλώρας Μπακοπούλου*
Το σύνδρομο Mayer Rokitansky Küster Hauser είναι μια παθολογική κατάσταση στην οποία δεν αναπτύσσονται η μήτρα και το άνω μέρος του κόλπου σε κάποια κορίτσια. Συνήθως η διάγνωση γίνεται στην εφηβεία (έως την ηλικία των 15 ετών), μετά τη μη αναμενόμενη έναρξη της περιόδου, παρά τη φυσιολογική κατά τα άλλα ανάπτυξη των δευτερογενών χαρακτηριστικών του φύλου. Η έγκαιρη διάγνωση είναι σημαντική, καθώς μπορεί να συνυπάρχουν προβλήματα και σε άλλα όργανα, όπως οι νεφροί και ο σκελετός. Είναι σημαντικό, λοιπόν, οι γονείς να κατανοήσουν το πρόβλημα, να είναι υποστηρικτικοί και να αναζητήσουν βοήθεια σε εξειδικευμένα κέντρα.
Η θεραπεία
Με θεραπευτικές, ενδεχομένως και χειρουργικές παρεμβάσεις είναι πλέον δυνατόν να εξασφαλιστεί η ομαλή σεξουαλική ζωή μιας γυναίκας με MRKH. Η πρόοδος της επιστήμης έχει επιτρέψει σε γυναίκες με αυτό το σύνδρομο να μείνουν έγκυοι έπειτα από μεταμόσχευση μήτρας και να τεκνοποιήσουν. Η ανακάλυψη των γονιδίων που ευθύνονται για το MRKH θα οδηγήσει στο μέλλον σε έγκαιρη διάγνωση και πιθανώς σε γονιδιακή θεραπεία, ενώ θα καταστήσει εφικτή την παρασκευή μήτρας από τα ίδια τα κύτταρα της γυναίκας, εξασφαλίζοντας τη δυνατότητα για περισσότερες της μιας εγκυμοσύνες.
* Η κ. Φλώρα Μπακοπούλου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Παιδιατρικής – Εφηβικής Ιατρικής, Α΄ Παιδιατρική Κλινική ΕΚΠΑ, Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία».
