Το έργο του Αμπχιτζιτ Μπάνερτζι δεν περιλαμβάνει μεγαλεπήβολα μοντέλα για το ΑΕΠ ή για το διεθνές εμπόριο. O Ινδός καθηγητής Οικονομικών στο ΜΙΤ και κάτοχος του Νομπέλ Οικονομικών 2019, από κοινού με την Εσθερ Ντιφλό και τον Μάικλ Κρέμερ, αντίθετα με τους περισσότερους οικονομολόγους ασχολείται κυρίως με την έρευνα πεδίου. Το J-PAL, ο οργανισμός τον οποίο ο Μπάνερτζι και η Ντιφλό ίδρυσαν και διευθύνουν από το 2003, έχει πραγματοποιήσει μέχρι σήμερα περίπου 1.100 εμπειρικές έρευνες σε 90 χώρες.
Τα ερωτήματα στα οποία απαντούν αυτές οι έρευνες μοιάζουν κάπως έτσι: πόσοι περισσότεροι θα εμβολιάσουν τα παιδιά τους στις ανατολικές επαρχίες της Ινδίας αν μαζί με τον εμβολιασμό πάρουν δώρο ένα κιλό φακές; Για να απαντηθούν με επιστημονικό τρόπο παρόμοιες ερωτήσεις χρειάζονται δεδομένα, τα οποία συνήθως τα συλλέγουν εκατοντάδες ερευνητές. Οργώνουν ολόκληρες περιοχές, βρίσκουν τα νοικοκυριά ή τα πρόσωπα στα οποία στοχεύει το κάθε πρόγραμμα και συμπληρώνουν επιτόπου εκτενή ερωτηματολόγια. Τα μέτρα περιορισμού της κίνησης λόγω της πανδημίας την περυσινή άνοιξη διατάραξαν αυτή τη δραστηριότητα σε πολλές χώρες. «Δεν θα έλεγα ότι η πανδημία μάς άφησε ανεπηρέαστους. Στην πορεία βρήκαμε κάποιες λύσεις, όπως οι τηλεφωνικές συνεντεύξεις», λέει ο Αμπχιτζιτ Μπάνερτζι από το παράθυρο του Zoom.
Βρίσκεται στην Προβηγκία όπου εργάζεται το τελευταίο διάστημα, και εξηγεί με τη ζωηρή φωνή του ότι «οι τηλεφωνικές έρευνες βέβαια μας έφεραν νέα προβλήματα. Για παράδειγμα, μπορεί ο άνθρωπος που μας ενδιαφέρει σε ένα νοικοκυριό να είναι η ηλικιωμένη γυναίκα και αυτή να μην έχει δικό της τηλέφωνο, αλλά να έχει ο εγγονός της. Πρέπει τότε να βρούμε τον εγγονό και εκείνος να θέλει και να μπορεί να μας δώσει να μιλήσουμε στη γιαγιά».
Η Ευρώπη
Τον τελευταίο, επεισοδιακό χρόνο ο κ. Μπάνερτζι ζει στη Γαλλία. Μαζί με την Ντιφλό, επίσης καθηγήτρια στο ΜΙΤ, με την οποία είναι παντρεμένος από το 2015, δίνουν διαδικτυακές διαλέξεις σε όλο τον κόσμο για την προώθηση του βιβλίου τους «Καλά οικονομικά για δύσκολους καιρούς» (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Επίκεντρο). Η άφιξη του κ. Μπάνερτζι στην Ευρώπη, λίγους μήνες μετά την απονομή του Νομπέλ, συνέπεσε περίπου με το ξέσπασμα της πανδημίας. Επομένως, ο 60χρονος καθηγητής είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει με μεγαλύτερη προσοχή τα μέτρα που έλαβαν οι ευρωπαϊκές χώρες για την οικονομία τους.
«Νομίζω ότι η Ευρώπη τα πήγε πολύ καλά στην οικονομική διαχείριση της πανδημίας», σχολιάζει. «Η βασική πολιτική των περισσότερων χωρών, δηλαδή η επιδότηση της εργασίας στη διάρκεια της κρίσης, μου φαίνεται απλή και σχετικά προστατευτική απέναντι στους ανθρώπους. Επιπλέον, στον βαθμό που γνωρίζω ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων στη Γαλλία, φαίνεται να είναι ευχαριστημένοι. Λένε ότι με αυτόν τον τρόπο δεν χρειάστηκε να απολύσουν εργαζομένους. Το μακροοικονομικό σοκ θα ήταν πολύ ισχυρό εάν υπήρχε μαζική απώλεια θέσεων εργασίας. Αντίθετα, στις ΗΠΑ η επιπλέον οικονομική βοήθεια δόθηκε σε όσους έχασαν τη δουλειά τους, ένα λιγότερο αποτελεσματικό μέτρο που ίσως λειτουργεί και ως κίνητρο για απολύσεις».
Ασφαλώς, δεν τα βρήκε όλα σωστά αυτό το διάστημα στην Ευρώπη. Η κριτική του καθηγητή Μπάνερτζι εστιάζεται περισσότερο σε άλλες πτυχές της διαχείρισης της πανδημίας, πέρα από την οικονομική: «Η αρχή της πανδημίας ήταν μια έκπληξη για όλους και δεν μπορείς να κατηγορήσεις κανέναν ότι δεν αντέδρασε επαρκώς. Ομως αργότερα, ορισμένες κυβερνήσεις έχασαν σε αξιοπιστία. Για παράδειγμα, η διαχείριση της πανδημίας στη Γαλλία ήταν στην καλύτερη περίπτωση ανομοιογενής και επομένως η κυβέρνηση αντιμετωπίζεται πλέον συχνά με κυνισμό. Επίσης, δεν διασφαλίστηκε η έγκαιρη προμήθεια αρκετών εμβολίων από την Ε.Ε. Τα λάθη αυτά δημιουργούν απογοήτευση και απονομιμοποιούν τις κυβερνήσεις. Νομίζω ότι, στον βαθμό που η αξιοπιστία της κυβέρνησης είναι σημαντική, αυτό θα έχει συνέπειες».
Η εμπιστοσύνη
Επιστρέφει στο θέμα της αξιοπιστίας των κυβερνήσεων και της εμπιστοσύνης των πολιτών, σε διάφορα σημεία της συζήτησης. Τις ίδιες ημέρες οι τραγικές εικόνες από την πατρίδα του, την Ινδία, κάνουν τον γύρο του κόσμου. Η χώρα της Νότιας Ασίας αποτελεί πλέον το επίκεντρο της πανδημίας παγκοσμίως. Τα κρούσματα αυξάνονται ασταμάτητα και τα αποθέματα οξυγόνου εξαντλούνται σε πολλές περιοχές της χώρας.
«Η πανδημία είναι πλέον ανεξέλεγκτη στην Ινδία… Ομως δεν είναι μόνον η Ινδία. Το Μπανγκλαντές και το Πακιστάν κινούνται στην ίδια κατεύθυνση. Η Βραζιλία ζει μια καταστροφή. Η Ινδονησία δεν πάει καλά. Πρόκειται για τεράστιες και πολυπληθείς περιοχές του κόσμου. Ανησυχώ για τα ψυχολογικά σημάδια που θα αφήσει αυτή η κατάσταση», παρατηρεί ο κ. Μπάνερτζι.
Αμέσως μετά, δίνει ένα διαφωτιστικό παράδειγμα: «Πέρυσι την άνοιξη, όταν έγινε το lockdown στην Ινδία, εκατομμύρια εσωτερικοί μετανάστες που ταξίδευαν από τα χωριά στις πόλεις για να δουλέψουν ενημερώθηκαν για το κλείσιμο της οικονομίας μόλις τέσσερις ώρες πριν. Είχαν φτάσει στις πόλεις όταν συνειδητοποίησαν ότι έμειναν χωρίς δουλειά και χωρίς χρήματα – βασικά λιμοκτονούσαν. Πολλοί από αυτούς επέστρεψαν στα χωριά τους περπατώντας χιλιόμετρα.
»Φέτος θυμούνται τι συνέβη πέρυσι και φοβούνται να φύγουν ξανά για δουλειά. Πολλοί έφτασαν στις πόλεις και πάλι αναγκάστηκαν να επιστρέψουν με ασφυκτικά γεμάτα τρένα, κάτι που, φυσικά, θα μεταφέρει τον ιό στα χωριά. Αυτή η κατάσταση δημιουργεί ένα είδος οικονομικού πανικού σε εκατομμύρια ανθρώπους, οι οποίοι δεν θα ξαναβρούν εύκολα το κουράγιο να φύγουν για την πόλη, να δουλέψουν στα εργοστάσια ή να ανοίξουν ένα μαγαζί».
Τον Δεκέμβριο, ο καθηγητής μαζί με την Ντιφλό και με τον κοινοβουλευτικό εκπρόσωπο του κυβερνώντος κόμματος στη Γαλλία, Ερβέ Μπερβίλ, δημοσίευσαν ένα άρθρο στην εφημερίδα Le Monde. Ζητούσαν από τις πλούσιες χώρες να στηρίξουν τον αναπτυσσόμενο κόσμο με ένα «νέο Σχέδιο Μάρσαλ», προκειμένου να επουλωθούν οι οικονομικές πληγές της πανδημίας.
«Οι αναπτυσσόμενες χώρες ξόδεψαν πολύ λιγότερα χρήματα για να αντιμετωπίσουν τις οικονομικές συνέπειες της πανδημίας», λέει ο κ. Μπάνερτζι, σχολιάζοντας την κατάσταση που διαμορφώνεται. «Οι πλούσιες χώρες ξόδεψαν περίπου 20% του ΑΕΠ σε πακέτα στήριξης. Η Ινδία, σύμφωνα με διαφορετικές εκτιμήσεις, δαπάνησε μεταξύ 2% και 5%. Οι φτωχότερες χώρες ξόδεψαν 2%. Χωρίς επιπλέον στήριξη, θα δούμε μια πολύ σημαντική αύξηση της παγκόσμιας φτώχειας».
Ο γρίφος της ανάκαμψης
Πώς μπορεί όμως ο κόσμος να επανέλθει στην ανάπτυξη ύστερα από ένα τόσο μεγάλο σοκ, όπως αυτό της πανδημίας; «Αν τελειώσει η πανδημία σε αυτή τη φάση –κάτι όχι εντελώς βέβαιο, λόγω των μεταλλάξεων, κ.λπ.– το διεθνές οικονομικό σύστημα δεν βγαίνει βαθιά αλλαγμένο», εκτιμά ο καθηγητής. «Επιπλέον, η διοίκηση του Μπάιντεν είναι, σε γενικές γραμμές, λιγότερο πρόθυμη να αφήσει την παγκόσμια οικονομική τάξη να καταρρεύσει. Εχουμε χάσει μερικά τρισεκατομμύρια δολάρια, αλλά και πάλι, είναι σαν να γυρίσαμε πίσω στο 2018. Δεν ήταν μια υπέροχη χρονιά, αλλά, συνολικά, η παγκόσμια οικονομία αναπτυσσόταν. Αν δεν υπάρχουν πιο βαθιές αλλαγές που σχετίζονται με την εμπιστοσύνη και την αξιοπιστία των κυβερνήσεων, τότε μπορούμε να το ξεπεράσουμε».
Ωστόσο, το 2020 πολλές χώρες του κόσμου «έγραψαν» αρνητικούς ρυθμούς μεγέθυνσης του ΑΕΠ που παραπέμπουν σε πελώριο σοκ. Στην Ευρωπαϊκή Ενωση η μείωση ήταν κατά 7,4%. Σαν να μην έφτανε αυτό, οι περισσότερες προβλέψεις για την ανάκαμψη το 2021 δεν προμηνύουν γρήγορη ανάκτηση του χαμένου εδάφους. Είναι τα «μερικά τρισεκατομμύρια δολάρια» που χάθηκαν τόσο μικρό ποσό; Ο Αμπχιτζιτ Μπάνερτζι δεν μοιάζει να συμμερίζεται το άγχος των αριθμών: «Νομίζω ότι μερικά προβλήματα τα έχουμε δημιουργήσει μόνοι μας», λέει σκωπτικά.
«Εχουμε βάλει στόχους που εστιάζουν περισσότερο στο ΑΕΠ παρά στην ευημερία, πρέπει πάντα να “πιάσουμε” κάποιον στόχο ανάπτυξης. Σίγουρα χάθηκε μεγάλο μέρος του ΑΕΠ με την πανδημία. Ισως όμως το πλήγμα να είναι ακόμη μεγαλύτερο, αν υπάρξει και αύξηση των ανισοτήτων. Από την άλλη πλευρά, ίσως μεγάλο μέρος της απώλειας να έχει σχέση με την κατανάλωση και όχι με την παραγωγή. Θέλω να πω ότι το ΑΕΠ έχει σημασία, αλλά δεν γνωρίζω επακριβώς τι σημαίνει ποσοτικά. Αν η Ευρώπη είχε 10% λιγότερο ΑΕΠ, πόσο λιγότερο θα ευημερούσε; Αυτό δεν μπορώ να το πω».
Οικονομολόγοι… υδραυλικοί
Η επιφυλακτικότητα του Αμπχιτζιτ Μπάνερτζι απέναντι στο ΑΕΠ ως μοναδικό μέτρο της ευημερίας είναι μάλλον συνεπής προς το έργο του στο πεδίο των οικονομικών. Η προσέγγισή του είναι συνήθως αρκετά πιο ταπεινή. Μία από τις πλέον συζητημένες αναφορές στα «Καλά οικονομικά για δύσκολους καιρούς» (μεταξύ όσων δυσανασχέτησαν με αυτήν ήταν και ο Γιάνης Βαρουφάκης…) παρομοιάζει τους οικονομολόγους με τους υδραυλικούς. «Οι οικονομολόγοι μοιάζουμε με τους υδραυλικούς», γράφουν οι συγγραφείς και εξηγούν: «Λύνουμε προβλήματα με έναν συνδυασμό διαίσθησης βασισμένης στην επιστήμη, εικασιών με βάση την εμπειρία μας και καθαρού πειραματισμού».
O πειραματισμός είναι ίσως το βασικό συστατικό της ερευνητικής εργασίας του Αμπχιτζιτ Μπάνερτζι. Ως βασική μέθοδο χρησιμοποιεί κατά κόρον τις τυχαιοποιημένες ελεγχόμενες δοκιμές (εν συντομία RCTs), την ίδια μέθοδο με την οποία συνήθως δοκιμάζονται τα εμβόλια και τα φάρμακα πριν κυκλοφορήσουν στην αγορά. Ασφαλώς, στα οικονομικά η μέθοδος αυτή δεν χρησιμοποιείται για να αξιολογήσει ιατρικές θεραπείες, αλλά κατά πόσον διάφορα μέτρα πολιτικής –π.χ. κίνητρα ή αλλαγές στις διαδικασίες– έχουν τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Η συνδρομή των «κουτσομπόληδων» στην αύξηση των εμβολιασμών
Πώς όμως λειτουργούν στην πράξη αυτά τα πειράματα; «Φαίνεται ότι ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους να κάνεις κάποιον να εμβολιαστεί είναι να δώσεις τις απαραίτητες πληροφορίες σε αυτούς που ονομάζουμε “κόμβους πληροφοριών”, θα λέγαμε στους κουτσομπόληδες», λέει ο καθηγητής καθώς αναφέρεται στα αποτελέσματα ενός πειράματος, το οποίο σχεδίασε από κοινού με εννέα ακόμη ακαδημαϊκούς και πραγματοποιήθηκε στην Ινδία το 2017. Τα ευρήματα της μελέτης, που δημοσιεύθηκαν στο τέλος Απριλίου, είναι αρκετά επίκαιρα υπό το φως της πανδημίας.
«Η ιδέα ήταν πολύ απλή: πηγαίνουμε στο χωριό και ρωτάμε “ποιοι είναι οι άνθρωποι που νομίζετε ότι είναι οι influencers, οι κουτσομπόληδες, εκείνοι που θα διαδώσουν πληροφορίες;”. Μετά πηγαίνουμε σε όσους μας υπέδειξαν και τους λέμε ότι “θα γίνει εμβολιασμός εκείνη την ημέρα και αν μπορείτε παρακαλώ διαδώστε το”. Και το έκαναν! Είδαμε σημαντικές αυξήσεις στα ποσοστά εμβολιασμού. Είναι εντυπωσιακό το πόση σημασία έχει να επιλέξεις το σωστό άτομο. Εάν δεν επιλέξεις τον σωστό κουτσομπόλη και απλώς επιλέξεις τυχαία κάποιον από το χωριό, είναι σχεδόν το ίδιο με το να μην κάνεις τίποτα».
Η διαχείριση της πανδημίας οπουδήποτε στον κόσμο έχει άλλωστε μεγάλη σχέση με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι Αρχές κάθε χώρας προσπαθούν συνεχώς να ενθαρρύνουν τις συμπεριφορές που συνδέονται με την ανάσχεση του ιού και να αποθαρρύνουν όσες ευνοούν τη μετάδοσή του. «Αυτές τις ημέρες μελετάμε τα αποτελέσματα κάποιων παρεμβάσεων στις ΗΠΑ και στην Ινδία, κυρίως επικοινωνιακών, που έγιναν στη διάρκεια της πανδημίας. Το γενικό συμπέρασμα από αυτά τα πειράματα είναι ότι οι άνθρωποι ανταποκρίνονται», λέει ο καθηγητής.
«Παρά το γεγονός ότι κυκλοφορούν τόσο πολλές πληροφορίες, φαίνεται ότι δεν είναι όλοι επαρκώς ενημερωμένοι και επομένως έχει νόημα η ενημέρωση. Κρύβεται μεγάλη αξία στο να σκεφτούμε νέους τρόπους για να κάνουμε τους ανθρώπους να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους, να μην ταξιδεύουν, να φορούν μάσκες κ.λπ. Υπάρχουν ακόμη και ενδείξεις ότι οι παρεμβάσεις αυτές μπορούν να μειώσουν και τις μολύνσεις», καταλήγει.
