Από την πρώτη κιόλας εγγραφή του, ο «Επιτάφιος» του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου προκάλεσε. Ηταν τον Αύγουστο του 1960 όταν κυκλοφόρησε στη Fidelity η άποψη του Μάνου Χατζιδάκι με τη Νάνα Μούσχουρη και ένα μήνα αργότερα στην Columbia, με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση όπως ήθελε ο Θεοδωράκης.
Οι δύο εκδοχές αναστάτωσαν, προκάλεσαν αρθρογραφία, αντιδράσεις, οξύτητα. Σε μια Ελλάδα ταραγμένη, φτωχή και διχασμένη ο «Επιτάφιος» του Θεοδωράκη ήταν μία επανάσταση για το ελληνικό τραγούδι. Σε αυτό το έργο, υπάρχουν το μανιάτικο μοιρολόγι, η Ζακυνθινή καντάδα, το λαϊκό τραγούδι, το κρητικό ριζίτικο, το αιγαιοπελαγίτικο και οι εκκλησιαστικές μας μελωδίες, είπε αργότερα ο συνθέτης.
Η τολμηρή πλευρά της αριστερής διανόησης
Οι δύο εκδοχές εκπροσωπούσαν και δύο πλευρές της κοινωνίας του ’60. Από τη μία ο αστικός κόσμος του Μ. Χατζιδάκι και από την άλλη η πιο τολμηρή πλευρά της αριστερής διανόησης που θέλησε να πλησιάσει τον λαό μέσω του λαϊκού τραγουδιού.
Βέβαια ο Γ. Ρίτσος εμπνεύστηκε τον «Επιτάφιο» από τον θάνατο του Τάσου Τούση στην απεργία των καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη το 1936. Οταν είδε στο πρωτοσέλιδο του «Ριζοσπάστη» τη φωτογραφία της μάνας του να θρηνεί πάνω από το άψυχο κορμί του.
Στην επανέκδοση του βιβλίου του το 1958, έστειλε ένα αντίτυπο στον Μ. Θεοδωράκη στο Παρίσι. Λίγες ημέρες αργότερα ο συνθέτης περιμένοντας στο αυτοκίνητο τη σύζυγό του να ψωνίσει στο ελληνικό μπακάλικο, άρχισε να διαβάζει τη συλλογή του Ρίτσου. Το ίδιο απόγευμα μελοποίησε τα περισσότερα ποιήματα.
Στην Ελλάδα επέστρεψε με τη σκέψη να ηχογραφήσει τα τραγούδια με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, όπως είπε τότε στην ομιλία του στην Ενωση Κρητών Φοιτητών. «Είχα να κάνω μ’ έναν άνθρωπο της γενιάς μου, δηλαδή μ’ έναν που να ’χει πολύ υποφέρει και πιο πολύ ελπίσει». Είχε βρει τον άνθρωπο που «με φωνή λεβέντικη και φωτεινή θα ’κανε αυτές τις προσωπικές, τις ατομικές ελπίδες παλλαϊκά τραγούδια».
Την εκδοχή Χατζιδάκι-Μούσχουρη περιέγραψε ως έναν άλλο «Επιτάφιο», λυρικό, επιθαλάμιο «επιτάφιος αδερφής σε αδερφό και αγαπημένης σε αγαπημένο πιότερο, παρά μάνας σε γιο».
Ακολούθησαν πολλές διασκευές. Σήμερα το έργο παρουσιάζεται σε διασκευή Γιάννη Μπελώνη με σολίστ την Μπέττυ Χαρλαύτη και πρώτη φορά με χορωδία, στην Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής Σκηνής. Χωρίς φυσική παρουσία αλλά θα μεταδοθεί από το Δεύτερο Πρόγραμμα. Μαζί και ο «Διόνυσος» με τον Ζαχαρία Καρούνη.
