Την Πρωτοχρονιά του 2020 ουδείς μπορούσε να προβλέψει ότι ένας άνεμος αβεβαιότητας θα σάρωνε όλο τον κόσμο και ότι σύντομα θα στερούμασταν τα πιο απλά, καθημερινά και αυτονόητα, από το να ταξιδέψουμε και να βγούμε για φαγητό μέχρι να αγκαλιάσουμε τους ηλικιωμένους γονείς μας. Ο SARS-CoV-2 ανέτρεψε πολλά: δυσχέρανε τη διαπροσωπική επικοινωνία, ενοχοποίησε την αφή, έφερε στην επιφάνεια φόβους καλά κρυμμένους.
Ζητήσαμε από δέκα διαπρεπείς Ελληνες της επιστήμης, των γραμμάτων και των τεχνών να κάνουν τον δικό τους απολογισμό, να μοιραστούν μαζί μας ένα γεγονός, μια σκέψη, μια εικόνα που κρατούν. Μέσα από τις απαντήσεις τους επιβεβαιώνεται ότι οι πανδημίες διαχρονικά είναι σαν τα ποτάμια· κυλούν με ορμή και αλλάζουν τους τόπους από τους οποίους περνούν. Αλλάζουν και τους ανθρώπους· τους κάνουν να επαναπροσδιορίζουν τις προτεραιότητές τους, να εκτιμούν όσα θεωρούσαν δεδομένα, να συνειδητοποιούν λάθη τους, να βλέπουν πλέον διαφορετικά τη ζωή και τον θάνατο… Πόσες από αυτές τις αλλαγές θα παγιωθούν και πόσες θα νικηθούν από τον χρόνο τον πανδαμάτορα; Ποιος ξέρει… Ολα θα μπουν στο ζύγι του επόμενου απολογισμού, παραμονές της Πρωτοχρονιάς του 2023.
1. Δημήτρης Τάρλοου
Σκηνοθέτης, καλλιτεχνικός διευθυντής θεάτρου «Πορεία»
Η αληθινή ζωή
Δεν πρόλαβα να στρέψω την πλάτη μου και άκουσα έναν γδούπο. Ηχος στεγνός, ανηλεής. Νέα στροφή από αριστερά. Ηξερα τι θα αντικρίσω: είχε πέσει στο έδαφος, χωρίς τίποτα να μπορεί να ανακόψει την πτώση, καθώς το δεξί χέρι, αποσυνάγωγο, αρνείται εδώ και χρόνια να συνεργαστεί. Ετρεξα να ανασηκώσω το κεφάλι που έκλαιγε σαν αποκομμένο από το υπόλοιπο σώμα, να απαλύνω τον αφόρητο πόνο.
Αυτό ήταν το κόστος της δεύτερης δόσης: μια πτώση στο κατώφλι του Ευαγγελισμού (τι ειρωνεία!), μπροστά στα μάτια των φρουρών, των νοσηλευτριών – σαν εργάτριες σε μελίσσι πηγαινοέρχονταν να φροντίσουν τον απαρηγόρητο κοσμάκη που ανά πέντε λεπτά κατέφθανε με τα πόδια, με ασθενοφόρα, με ταξί, με συγγενείς και κατά μόνας, να νοσηλευθεί. Νέος COVID-19 ασθενής, κι άλλος κι άλλος…
Στα επείγοντα, λοιπόν, κι εμείς. Οκτώ σπασμένα πλευρά, αιμοθώρακας, πνευμοθώρακας, οξυγόνο. Τεστ για κορωνοϊό, απαραίτητο: θετικό. Πανικός. Απομόνωση σε θάλαμο στο ισόγειο με άλλα ύποπτα περιστατικά. «Περάστε έξω, κύριε».
Κάνει κρύο. Σηκώνομαι στις μύτες των ποδιών. Ισα που βλέπω μέσα στον θάλαμο. Δίνω δύναμη και κουράγιο από έξω προς τα μέσα. Κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ηχοι από ασθενοφόρα σχίζουν την ησυχία της Μαρασλή. Εμεινα εκεί. Στις μύτες. Για πολλή ώρα. Σε θάλαμο την επόμενη μέρα: το τεστ ήταν ψευδώς θετικό. Δόξα τω Θεώ.
– Σας παρακαλώ πολύ, η μητέρα μου χρειάζεται…
– Ακούστε, κύριε Τάρλοου. Εχω να κοιμηθώ από προχθές, γιατί φροντίζω ανθρώπους που πεθαίνουν. Την έχω κατά νου τη μητέρα σας. Μόλις μπορέσω θα ασχοληθώ.
Αυτές οι δέκα ημέρες ήταν μια αποκάλυψη. Η αληθινή ζωή.
2. Ρέα Γαλανάκη
Συγγραφέας
2. Ρέα Γαλανάκη«Μα, εγκλεισμός είναι αυτός;»
Η καραντίνα του 2021 ευτυχώς δεν είχε τον «ηρωικό» χαρακτήρα της πρώτης, της άνοιξης του 2020, μολονότι γιορτάζαμε τη διακοσιετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης. Είχε μεσολαβήσει το εμβόλιο, είχαμε κάπως συνηθίσει. Ομως εγώ στηρίχτηκα και φέτος σε μια φράση, που αν και ειπώθηκε πέρυσι, έχει για μένα διαχρονική, συμβολική θα έλεγα ισχύ.
Οπως όλοι, τηλεφωνούσα στους πιο στενούς φίλους. Μου έλειπε η μορφή και το άγγιγμά τους, αλλά στο τηλέφωνο ακουγόταν η φωνή τους κι αυτή αρκούσε. Μεγεθυμένη από τη μεγάλη μοναξιά, υποκαθιστούσε εν φαντασία, εν μαγεία τις υπόλοιπες αισθήσεις: την αφή, την όραση – ισχυρίζομαι και την όσφρηση, και τη γεύση ακόμη.
Του τηλεφώνησα να μάθω νέα του. Φίλοι από δεκαετίες, αγαπημένοι. Τον ρώτησα πώς του φαίνεται ο εγκλεισμός. «Μα, εγκλεισμός είναι αυτός;», απόρησε. «Με τους δίσκους μου, με τα βιβλία μου…». «Με τα ωραία σπιτικά φαγητά», συμπλήρωσα εγώ, που αγαπώ το μαγείρεμα και εκείνος το ξέρει. Συμφώνησε.
Κουβεντιάσαμε ακόμη λίγο. Γνωρίζει κι απ’ την καλή κι απ’ την ανάποδη τη σημασία της λέξης «εγκλεισμός». Την έχει μάθει στη Μακρόνησο επώδυνα, και αλλού πιο ήπια, ελπίζω. Κυρίως γνωρίζει ότι δεν παίζουμε ποτέ με την κυριολεξία των λέξεων. Κι αυτό επειδή είναι ένας πολύ σπουδαίος ποιητής: ο Τίτος Πατρίκιος.
Τίτο, το θάρρος που μου έδωσε η απορία σου «Μα, εγκλεισμός είναι αυτός;» διαρκεί ακόμα. Θα διαρκέσει όσο και το κακό. Θαρρώ και παραπέρα…
3. Γιώργος Ανδρέου
Συνθέτης
Πώς είναι δυνατόν;
– Πώς είναι δυνατόν εσύ, επιστήμονας πρώτης γραμμής, σπουδαγμένος στο εξωτερικό, καλλιεργημένος και κοσμοπολίτης, να είσαι αντιεμβολιαστής;
– Ο δυτικός πολιτισμός βάσισε την εξέλιξή του στον ορθό λόγο, στην επιστήμη, τη φιλοσοφία, τη δημοκρατία. Χωρίς όλα αυτά θα ήταν μια παραλλαγή των αυταρχισμών που κυριαρχούν σε μεγάλο κομμάτι της ανθρωπότητας.
– Αν αρνηθώ την εμπιστοσύνη προς την επιστήμη, τους θεσμούς υγείας και πρόνοιας, τη δημοκρατική πλειοψηφία, νιώθω πως επιστρέφω στην εποχή των σπηλαίων.
– Ας δεχθώ πως κάποιοι (η Amazon, για παράδειγμα) επωφελούνται από μια συνθήκη όπου όλοι μας θα είμαστε κλειδωμένοι στα σπίτια, απομονωμένοι στη γυάλα μας. Ο τουρισμός όμως, οι μετακινήσεις, η καλλιτεχνική και ψυχαγωγική δραστηριότητα και ένα σωρό άλλοι τομείς του καπιταλισμού (τον οποίο καταγγέλλεις ως εμπνευστή της υγειονομικής κρίσης) δεν πλήττονται από την πανδημία; Δεν κινδυνεύουν με αφανισμό ζωτικοί πυλώνες του σύγχρονου τρόπου ζωής, της παγκόσμιας οικονομίας;
– Οταν καταγγέλλονται από ευσυνείδητους πρώην υπαλλήλους τους κολοσσοί όπως το Facebook για γκρίζες ζώνες, πώς γίνεται να μην έχει βρεθεί ένας επιστήμονας, ένας ερευνητής, ένας διοικητικός που να μαρτυρήσει αποδείξεις ατράνταχτες για τη «συνωμοσία του συστήματος» – που μας θέλει όλους μακροπρόθεσμα άρρωστους ή πεθαμένους από τις συνέπειες του μαζικού εμβολιασμού;
– Φυσικά και κρίνεται στον δυτικό κόσμο η Ιατρική, όπως άλλωστε καθετί. Αλλά δεν γίνεται να αμφισβητείται η δομική της πρόθεση, που είναι να σώζει ζωές.
– Δεν θέλω να πεθάνω απομονωμένος κι απελπισμένος, χωρίς την παρουσία των αγαπημένων μου. Εμβολιάζομαι για να αποφύγω μια τέτοια συμφορά και για να προστατέψω τους συνανθρώπους μου.
(Αποσπάσματα των απόψεών μου σε συζήτηση με αγαπημένο φίλο, στη γενέθλια πόλη μου, τις Σέρρες, μια ηλιόλουστη μέρα του περασμένου Σεπτεμβρίου. Πέρασαν κι άλλοι φίλοι, χαιρετηθήκαμε. Ενας τους, ανεμβολίαστος, πέθανε ένα μήνα μετά.
Την ίδια μαύρη μέρα χάθηκαν άλλοι τέσσερις, τρεις ανεμβολίαστοι κι ένας εμβολιασμένος που τον λύγισε λοίμωξη ενδονοσοκομειακή).
4. Διονύσης Σιμόπουλος
Aστροφυσικός, επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου
4. Διονύσης ΣιμόπουλοςΥπάρχουν και χειρότερα
Δεν μου αρέσει καθόλου η φράση «δεν αντέχω άλλο». Τα τελευταία δύο χρόνια, της πανδημίας, την έχω ακούσει πολλές φορές. Από φίλους και συγγενείς. Από μικρούς και μεγάλους. Κι αυτό το «δεν αντέχω» αφορούσε αρχικά τον εγκλεισμό και μετά τους άλλους περιορισμούς – τώρα τελευταία τη μάσκα και τους εμβολιασμούς. Μη με παρεξηγείτε, κατανοώ πλήρως και τη φράση και το πνεύμα με το οποίο εκφράζεται. Αλλά δεν μου αρέσει. Αντίθετα μου αρέσει πάρα πολύ η φράση του Νίκου Καζαντζάκη: «Μην καταδέχεσαι να ρωτάς “θα νικήσουμε;”, “θα νικηθούμε;”. Πολέμα!». Ναι, ξέρω, είναι δύσκολο. Αλλά όταν αντιμετωπίζεις μια απειλή που λέγεται καρκίνος, που είναι βέβαιο πως αργά ή γρήγορα θα σε κατατροπώσει, ε, τότε οι περιορισμοί της πανδημίας φαίνονται αστείοι.
Το έχω ξαναπεί και θα το επαναλάβω. Στη διάρκεια της χημειοθεραπείας μου και τι δεν άκουσα για τις εμπειρίες άλλων και πώς αντιμετώπισαν την αρρώστια – με το χαμόγελο στα χείλη. Και δεν μιλώ μόνο για ασθενείς αλλά και για ολάκερο το ιατρικό και το νοσηλευτικό προσωπικό της χώρας μας, που δεν το είχαμε καν εκτιμήσει, πριν από την πανδημία τουλάχιστον. Γιατροί (με γνώση και επίγνωση), νοσηλευτές (αεικίνητοι και με απόλυτη εμπιστοσύνη στον ρόλο τους) και διοικητικοί υπάλληλοι (με το χαμόγελο στα χείλη και ιώβεια υπομονή) λειτουργούν επί ώρες φαινομενικά ακούραστοι. Η ψυχούλα τους το ξέρει… Ναι, η πανδημία ήταν και είναι πρόβλημα, αλλά υπάρχουν και χειρότερα.
5. Κατερίνα Ευαγγελάτου
Σκηνοθέτρια, καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου
Ο ιός άλλαξε τη ζωή και τον θάνατο
Βρίσκομαι στο Κέντρο Αποτέφρωσης στη Ριτσώνα. Συνοδεύω ένα πολύ αγαπημένο μου πρόσωπο στην τελική του διαδρομή, στην έξοδό του από τον κόσμο, με τον τρόπο που ήθελε. Οι εγκαταστάσεις είναι υψηλής αισθητικής και η έρημη τοποθεσία βοηθάει τον νου να συγκεντρωθεί. Το σώμα που κάποτε ήταν ο άνθρωπός μας σε λίγο δεν θα υπάρχει πια· σκέφτομαι τους στίχους από την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή, που θρηνεί τον αδελφό της, τον Ορέστη, που της ήρθε όχι παλικάρι δύο μέτρα για να ξανασυναντηθούν, αλλά «μικρός, μικρός σε ένα λαγήνι». Εκείνος όμως ο θρήνος καταλήγει σε μια ανατρεπτική αναγνώριση και το λαγήνι δεν έχει τέφρα. Τα δύο αδέλφια αγκαλιάζονται κλαίγοντας από χαρά και η τραγωδία συνεχίζεται προς άλλα μονοπάτια.
Εδώ τίποτα δεν μπορεί να ανατρέψει και να αναστρέψει το αναπότρεπτο. Περιμένουμε, βουτηγμένοι στο σκοτάδι, την αβάσταχτη επισφράγηση. Στον εξωτερικό χώρο, σε μια ήσυχη κατάλευκη αυλή, είναι μαζεμένη μια παρέα νέων. Μας ειδοποιούν ότι δεν επιτρέπεται να βγούμε έξω, γιατί πρόκειται για θάνατο από COVID-19. Φτάνει το φέρετρο. Το τοποθετούν σε τέσσερα ειδικά στηρίγματα. Η παρέα μαζεύεται – όχι πολύ κοντά. Και τότε το βλέπω: το φέρετρο είναι σφραγισμένο με μια διαφανή πλαστική μεμβράνη, τυλιγμένη σφιχτά πολλές φορές γύρω του, για να μην επιτρέπει το άνοιγμα και να προστατεύσει τους συγγενείς. Αυτή η λεπτομέρεια, τόσο μικρή μπροστά στο γεγονός του θανάτου, με συντάραξε. Χαράχθηκε έκτοτε στον νου μου ως δείγμα της συντριπτικής επιβολής των νέων πρακτικών και κανόνων που θέτει αυτό το απρόσωπο τέρας, η πανδημία, στη ζωή και στον θάνατό μας. Τώρα δεν έχει τελευταίον ασπασμόν, δεν έχει μύρο, άνθη και οίνο. Δεν έχει την παρηγοριά ενός γαλήνιου προσώπου που κοιμάται στην αιωνιότητα. Αυτή η πλαστική μεμβράνη έγινε αυλαία για την έξοδο.
6. Πάνος Καρνέζης
Συγγραφέας
Εξαναγκασμός στην εσωστρέφεια
Ανάμεσα στα άλλα δεινά, η πανδημία είναι, νομίζω, και ένας συνεχής, νοσηρός εξαναγκασμός στην εσωστρέφεια, μια συμπεριφορά που, όταν έρχεται φυσιολογικά, εγώ τουλάχιστον την εγκρίνω, γιατί μας βοηθάει να καταλάβουμε τον εαυτό μας καλύτερα, να αντλήσουμε συγκινήσεις από τη φαντασία μας, να καλλιεργήσουμε μια ευαισθησία η οποία συχνά χάνεται στη βιασύνη των κοινωνικών επαφών.
Αλλά αυτή η απότομη, βίαιη –αν και αναγκαία, βέβαια– αλλαγή στη συμπεριφορά μας σχεδόν δύο χρόνια τώρα, ιδιαίτερα για έναν λαό τόσο περήφανα εξωστρεφή όπως ο δικός μας, είναι μεγάλη δοκιμασία των αντοχών μας.
Ακόμα κι όταν η απομόνωση δεν είναι υποχρεωτική, ο ακούσιος φόβος της ασθένειας μας κλείνει στο σπίτι, διστάζουμε κάποιες φορές να συναντήσουμε φίλους, να δούμε μια παράσταση, να συμμετάσχουμε σε μια εκδήλωση. Κι όταν όμως βρεθούμε έξω, η χειρουργική μάσκα στερεί την επικοινωνία από την προτροπή ενός χαμόγελου, το καλοπροαίρετο σχόλιο χάνει την αθωότητά του, η τυχαία ματιά μετατρέπεται σε αδιακρισία. Σε αυτό τουλάχιστον το ζήτημα άλλοι λαοί έχουν, μέχρις ενός σημείου φυσικά, την άμυνα μιας παραδοσιακής εσωστρέφειας, που έχει διαμορφώσει τις ενδοοικογενειακές τους σχέσεις, τις φιλίες, τις επαγγελματικές σχέσεις και ερασιτεχνικές ενασχολήσεις έτσι ώστε να μην αισθάνονται την ανάγκη της τακτικής, άμεσης επαφής με άλλους ανθρώπους τόσο έντονα όσο εμείς οι Ελληνες.
7. Σάββας Σαββόπουλος
Ψυχίατρος, ψυχαναλυτής
Η πανδημία του φόβου
6 Ιανουαρίου 2021. Οι οπαδοί του Ντόναλντ Τραμπ εισβάλλουν στο Καπιτώλιο κραυγάζοντας: «Κρεμάστε τον Μάικ Πενς». Ανθρωποι σκοτώνονται. Η δημοκρατία έχει πληγωθεί, πουθενά πια δεν είναι ασφαλής. Αντιπαλεύουν οι δυνάμεις της ζωής με τις δυνάμεις του μίσους και της καταστροφής. Η πανδημία του φόβου που απλώνεται στον πλανήτη ωθεί τους ανθρώπους να υψώσουν τείχη. Το «άνοιγμα» στον κόσμο, στο παγκόσμιο εμπόριο, η μετακίνηση των ανθρώπων από ευλογία βιώνεται ολοένα και συχνότερα ως απειλή. Οι δημοκρατίες οφείλουν να υποστηρίξουν τις αξίες του Διαφωτισμού, ενώ ταυτόχρονα θα διαχειρίζονται την πανδημία στο πλαίσιο της νομιμότητας την οποία επιβάλλει ο πολιτισμός. Αν οι ηγεσίες των κρατών αποτύχουν σε αυτή την αποστολή τους, θα δυναμιτίσουν τα θεμέλια της ανθρωπότητας.
10 Ιανουαρίου 2021. Εχει περάσει ένας χρόνος από τότε που η πανδημία πλανιέται πάνω από την οικουμένη και την τρομοκρατεί. Ο κόσμος μουδιασμένος, μηχανιστικός, διχασμένος, παράλογος ψάχνει για διέξοδο. Περπατάμε στους δρόμους σαν στρατιώτες για άσκηση. Ο χρόνος αιωρείται, η ύπαρξη αιωρείται. Τα νηπιαγωγεία ανοίγουν. Τα παιδιά με τα σώματα και τις φωνές τους γεμίζουν τον χώρο, ξεπαγώνουν τον χρόνο. Η ζωή αφυπνίζεται, τα χρώματα επιστρέφουν. Στο σχόλασμα μια μητέρα αγκαλιάζει τον γιο της: «Τι σας είπε σήμερα η κυρία»; Εκείνος: «Μας ζήτησε να της πούμε τι αισθανόμαστε»…
8. Αγγελος Χανιώτης
Καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον
Μέσα από το τζάμι
Οι εικόνες της εποχής της πανδημίας που δεν θα ξεχάσω είναι μια αλεπουδίτσα που περπατάει ανέμελη δίπλα στο ποδήλατό μου σε μια έρημη λεωφόρο στο Πρίνστον· το χειροκρότημα για το υγειονομικό προσωπικό ανθρώπων από τα μπαλκόνια· μια διαδικτυακή συναυλία που ένωσε μουσικούς από όλες τις γωνιές της Γης. Η εικόνα που ξεχωρίζω είναι η πρώτη σκηνή από το ντοκιμαντέρ του Χρήστου Μπάρμπα «Μέσα από το τζάμι», που καταγράφει τη ζωή ηλικιωμένων και προσωπικού σε έναν οίκο φιλοξενίας ηλικιωμένων. Μια ηλικιωμένη γυναίκα, περιποιημένη και αξιοπρεπής, μιλάει μέσα από το διπλό τζάμι της ασπίδας προστασίας και της τζαμαρίας ανοίγοντας την καρδιά της για την αναγκαστική διακοπή της επαφής με την κόρη της. «Ναι, βέβαια, μου λείπει. Ερχόταν σχεδόν κάθε μέρα. Και οπωσδήποτε τώρα με πείραξε λίγο. Σιγά σιγά το κατανοώ. Μέχρι εχθές το έβλεπα εγωιστικά ίσως, και ότι τη βόλεψε αυτή η κατάσταση με τον ιό, να με αφήσει κλεισμένη εδώ. Να μη μου δίνει σημασία. Τώρα το καταλαβαίνω, όχι απόλυτα, αλλά το καταλαβαίνω. Αυτά». Και απευθυνόμενη στην κόρη της, με τη μητρική στοργή που κανένας ιός δεν μειώνει, τη ρωτάει: «Κρυώνεις; Πρέπει να κρυώνεις λίγο».
Η επικοινωνία μέσα από τζάμια και οθόνες κάποτε θα σταματήσει. Ας αφήσει πίσω της μεγαλύτερη κατανόηση για τα άτομα της τρίτης ηλικίας και τις ανάγκες τους.
9. Εύα Μανιδάκη
Αρχιτέκτων, σκηνογράφος, ενδυματολόγος
Συνηθίζοντας τη μη επαφή
Το 2021 εδραιώθηκε η σιωπή του κενού. Σαν τώρα το σώμα μας να αρχίζει να συνηθίζει τη μη επαφή και το βλέμμα μας να μην κοιτάζει. Σαν τα βλέμματα να μην αντανακλούν πια μια επικοινωνία με το έξω, αλλά με το μέσα – μην αποζητώντας άλλο την επαφή με την πραγματικότητα ή ακόμα και προστατεύοντάς μας από αυτήν.
Σε μια τέτοια στιγμή, σαν ρωγμή στον χρόνο, το ένα και μοναδικό μου ταξίδι, αυτό που έκανα στη Δήλο. Σε μια πραγματικότητα γεμάτη αναγγελίες, όπου το ανοίκειο του θανάτου και το υψηλό του κινδύνου έγιναν προγραμματισμένη είδηση, εγώ έκανα επιτέλους ένα ταξίδι – τον χειμώνα, γεμάτο αέρα και αλάτι.
Η θάλασσα, η υδάτινη γέφυρα ανάμεσα στον τόπο που μείναμε, τη Μύκονο, και στον χώρο δράσης μας, όριζε τη μοίρα του σκοπού αυτού του ταξιδιού; Φουρτουνιασμένη και τόσο συντονισμένη με την κατάσταση που βρισκόμουν. Ηταν τα ασυγχρόνιστα κύματά της –και όχι η καλοκουρδισμένη μηχανή του καϊκιού μας– που μας οδηγούσαν, μετατρέποντας τον αόρατο κίνδυνο της πόλης σε ορίζοντα, σε λιμάνι, σε προσωρινό καταφύγιο, σε μια κλίμακα μακριά από εκείνη των ορισμένων τετραγωνικών του σπιτιού μου. Στην τοπογραφία μιας αρχαιολογίας, θεϊκής και ανθρώπινης, γεμάτης σύννεφα πάνω στις πέτρες
10. Αλέξανδρος Νεχαμάς
Καθηγητής Ανθρωπιστικών Σπουδών, Φιλοσοφίας και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον
Μεταξύ προσδοκίας και πραγματικότητας
Το σύμπαν δεν ενδιαφέρεται για εμάς. Μπορούμε, πότε πότε, να επέμβουμε στην πορεία των γεγονότων. Αλλά το ενδεχόμενο και το απρόοπτο είναι αναπόσπαστα στοιχεία της ζωής. Η Ιστορία δεν έχει κάποια εγγενή λογική που να μας επιτρέπει να προβλέπουμε πιο γενικά τι θα συμβεί. Εγγενής, αντίθετα, είναι η ανθρώπινη ανάγκη για τη βεβαιότητα και το αίσθημα ασφάλειας που μας παρέχει η προσδοκία ότι παρόν και μέλλον είναι απρόσκοπτα συνδεδεμένα. Ετσι, συνέχεια προσπαθούμε να σχεδιάζουμε το αύριο βάσει του σήμερα. Οι προσπάθειές μας, όμως, είναι σαν των Τρώων – και ο Αχιλλέας που μας σταματάει είναι η ίδια η φύση του κόσμου μας. Η εμφάνιση, η επικράτηση και η επιμονή της πανδημίας, και όχι μόνο για μία ακόμα χρονιά, με ξανάφεραν αντιμέτωπο με τη σύγκρουση μεταξύ προσδοκίας και πραγματικότητας. Μου θύμισαν ξανά ότι απαισιόδοξος δεν είναι εκείνος που περιμένει ότι το μέλλον θα είναι αναγκαστικά χειρότερο από το παρόν – άποψη που, και αυτή, αποδίδει εγγενή λογική στην Ιστορία και οδηγεί στη βεβαιότητα. Αντίθετα, όπως ο σκεπτικιστής δεν γνωρίζει τίποτε και ο μηδενιστής δεν εκτιμάει τίποτε, έτσι ο απαισιόδοξος δεν αναμένει τίποτε. Παρ’ όλα ταύτα είμαι βέβαιος (μολονότι μόλις αρνήθηκα την ύπαρξη της βεβαιότητας) ότι η επόμενη καταστροφή θα με βρει –και όχι μόνο εμένα– και πάλι εντελώς ανέτοιμο.
