Ανώτατος δικαστικός εν ενεργεία, αντιπρόεδρος στο Συμβούλιο της Επικρατείας, για πρώτη φορά μιλάει δημόσια για τις παθογένειες της Δικαιοσύνης, τις ευθύνες των δικαστών στις δυσλειτουργίες της και τολμάει να ανοίξει την ατζέντα του δημόσιου διαλόγου για σοβαρότατα θεσμικά θέματα που ταλανίζουν τη Δικαιοσύνη, αποτελούν τροχοπέδη για την ανάπτυξη της χώρας και την ευνομία των πολιτών.
Ο Μιχάλης Πικραμένος, απλή συνωνυμία με τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης και επίτιμο πρόεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας, με πολυετή δικαστική εμπειρία δεν διέπεται από συντεχνιακή λογική και δηλώνει: «Η Δικαιοσύνη υπάρχει για να εξυπηρετεί τον άνθρωπο και την κοινωνία και όσοι δικαστές δεν αντιλαμβάνονται τον ρόλο τους βλάπτουν την ίδια τη Δημοκρατία».
Ο αντιπρόεδρος του ΣτΕ, που παράλληλα ακολουθεί επιτυχημένη πανεπιστημιακή καριέρα, θεωρεί «εφικτές και αναγκαίες τις μεταρρυθμίσεις στη Δικαιοσύνη», υποστηρίζει ότι η νομοθεσία για την αξιολόγηση των δικαστών είναι αναχρονιστική και στην πράξη «οι εκθέσεις που συντάσσονται περιλαμβάνουν στερεοτυπικούς χαρακτηρισμούς. Ολοι άριστοι ή πολύ καλοί», ενώ πιστεύει πως ο θεσμός της κακοδικίας έχει αποτύχει γιατί κανείς δικαστής δεν τιμωρείται.
Μιλάει ανοικτά για τον δικαστικό λαϊκισμό –που θεωρεί όλους υπεύθυνους για τα χάλια της Δικαιοσύνης εκτός από τους δικαστές– και τους κινδύνους που εμπεριέχει.
«Οι δικαστές», τονίζει για τους λαϊκίζοντες, «σε ό,τι αφορά τα δικαιώματά τους είναι εκπρόσωποι πολιτειακής λειτουργίας που συγκρίνονται με εκπροσώπους άλλων πολιτειακών λειτουργιών. Σε ό,τι αφορά τις υποχρεώσεις τους, εργαζόμενοι όπως οι δημόσιοι υπάλληλοι. Αυτό το μοτίβο διεκδικητικού πλαισίου οδηγεί στην υπαλληλοποίηση των δικαστών». Ενόψει της έκδοσης του βιβλίου του με τίτλο «Η λογοδοσία των δικαστών στη Δημοκρατία» θέτει θέματα που θα συζητηθούν.
– Υπηρετείτε τη Δικαιοσύνη από τη θέση του αντιπροέδρου στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Τα προβλήματα στην απονομή της είναι πολλά και σύνθετα.
– Πράγματι, η απονομή της δικαιοσύνης παρουσιάζει πολλά, σοβαρά και σύνθετα προβλήματα, που απαιτούν τη χάραξη και εφαρμογή συνεκτικής δημόσιας πολιτικής με συγκεκριμένους και προκαθορισμένους στόχους.
– Πιστεύετε ότι είναι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις ευρείας κλίμακας στη Δικαιοσύνη;
– Βεβαίως, είναι αναγκαίες. Εν πρώτοις χρειάζονται κατάλληλες κτιριακές υποδομές για όλα τα δικαστήρια και εγκατάσταση και λειτουργία τεχνολογικών μέσων, καθώς και διορισμός υπαλλήλων, ειδικευμένων στην πληροφορική για να πληρωθούν τα υπάρχοντα κενά. Παράλληλα θα σας έλεγα ότι χρειάζεται:
• Σύγχρονος κώδικας δικαστικών λειτουργών, που να μεταφέρει διεθνείς αντιλήψεις για την οργάνωση της Δικαιοσύνης και την υπηρεσιακή κατάσταση των δικαστών.
• Θέσπιση χάρτη δεοντολογίας που βοηθάει στην αντιμετώπιση ζητημάτων εντός και εκτός υπηρεσίας και ενισχύει την εμπιστοσύνη της κοινωνίας στο δικαστικό σώμα.
• Δικαστική χωροταξία που στηρίζεται σε ορθολογικά κριτήρια, εξασφαλίζοντας στον πολίτη καλύτερους όρους δικαστικής προστασίας με αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών.
– Στα υπαρκτά προβλήματα της Δικαιοσύνης, έχουν συμβολή και οι δικαστές;
– Κοιτάξτε. Για την καλή απονομή της δικαιοσύνης συντελούν τρεις παράγοντες. Η πολιτεία, οι δικαστές και οι δικηγόροι. Κάθε παράγοντας έχει τη δική του ευθύνη. Αυτό σημαίνει, πως δεν μπορούν οι δικαστές να αποσείσουν την ευθύνη τους επικαλούμενοι λάθη της πολιτείας ή προβλήματα με τους δικηγόρους. Είναι υποχρεωμένοι να εξαντλούν τα περιθώρια της δικής τους ευθύνης.
Για τις ευθύνες, λοιπόν, των δικαστών θα πω τούτο. Πολλοί δικαστές ασκούν τα καθήκοντά τους με αφοσίωση. Ομως, υπάρχουν και αυτοί που δεν ανταποκρίνονται. Ετσι, σε ένα μεγάλο δικαστήριο και μικρό ποσοστό δικαστών να μην εργάζεται όπως πρέπει, μένουν χιλιάδες υποθέσεις αδίκαστες, δηλαδή επηρεάζεται η ζωή χιλιάδων ανθρώπων που περιμένουν μια απόφαση που θα καθορίσει τη ζωή των ιδίων και των οικογενειών τους. Το ίδιο και στα μικρά δικαστήρια. Αν ένας δικαστής δεν παράγει έργο, η βλάβη της τοπικής κοινωνίας είναι μεγάλη. Η Δικαιοσύνη υπάρχει για να εξυπηρετεί τον άνθρωπο και την κοινωνία και όσοι δικαστές δεν το αντιλαμβάνονται βλάπτουν την ίδια τη Δημοκρατία, βασικός πυλώνας της οποίας είναι η δικαστική λειτουργία.
Η Δικαιοσύνη υπάρχει για να εξυπηρετεί τον άνθρωπο και την κοινωνία και όσοι δικαστές δεν το αντιλαμβάνονται βλάπτουν την ίδια τη Δημοκρατία.
– Εχετε πολλές φορές δημόσια ταχθεί υπέρ της ανάγκης ουσιαστικής αξιολόγησης των δικαστικών λειτουργών. Τι συμβαίνει σήμερα με την αξιολόγησή τους;
– Η αξιολόγηση των δικαστών επιβάλλεται από το Σύνταγμα, αλλά η νομοθεσία είναι αναχρονιστική. Προβλέπεται μικρός αριθμός επιθεωρητών που αξιολογεί μεγάλο αριθμό δικαστών ανά την επικράτεια στη διάρκεια ενός χρόνου, ενώ τα κριτήρια της αξιολόγησης είναι ελλιπή. Οι αξιολογούμενοι επιλέγουν τις αποφάσεις που θέτουν υπόψη των επιθεωρητών τους. Ετσι είναι εξαιρετικά δύσκολο να γίνει ουσιαστική αξιολόγηση και οι εκθέσεις που συντάσσονται περιλαμβάνουν στερεοτυπικούς χαρακτηρισμούς, σύμφωνα με τους οποίους όλοι είναι άριστοι ή πολύ καλοί.
Επίσης αποτελεί πρόβλημα η μη αξιολόγηση των ανώτατων δικαστών, οι οποίοι κρίνονται για τις θέσεις του προεδρείου των ανωτάτων δικαστηρίων και τις θέσεις των αντιπροέδρων.
– Το υπουργείο Δικαιοσύνης επεξεργάζεται ένα νέο νομοθετικό πλαίσιο για την οργάνωση της Δικαιοσύνης. Τι θα ήταν χρήσιμο, με την πολυετή εμπειρία και τη βαθιά γνώση σας, να βελτιωθεί ώστε οι δικαστές να αξιολογούνται ουσιαστικά;
– Χρειάζεται άμεσα να προβλεφθούν περισσότεροι επιθεωρητές, ώστε να βελτιωθεί η αναλογία με τους αξιολογούμενους, να αυξηθεί ο χρόνος θητείας των επιθεωρητών σε δύο χρόνια και να ορίζονται από την Ολομέλεια με βάση την επιθυμία τους να ασκήσουν αυτά τα καθήκοντα και όχι με κλήρωση, όπως γίνεται σήμερα. Επίσης, θεωρώ ότι πρέπει να προβλεφθεί αποτύπωση της απόδοσης των ανώτατων δικαστών, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και οι αντιπρόεδροι των ανωτάτων δικαστηρίων.
– Εκτός από την αξιολόγηση των δικαστών, στο καινούργιο βιβλίο σας θέτετε μετ’ επιτάσεως το θέμα της λογοδοσίας τους. Τι σημαίνει να λογοδοτούν οι δικαστές;
– Θα ήθελα να γίνει αντιληπτό ότι η λογοδοσία αποτελεί αρχή της Δημοκρατίας και αφορά όλα τα όργανα του κράτους που οφείλουν να αποδίδουν λογαριασμό στην κοινωνία και την πολιτεία για το έργο που παράγουν. Σε ό,τι αφορά τους δικαστές, ανεξαρτησία και λογοδοσία συλλειτουργούν, διότι η πρώτη διασφαλίζει την ελευθερία των δικαστών και η δεύτερη εγγυάται ότι το έργο τους γίνεται δημόσια γνωστό και ελέγχεται για την ποιότητα και την ποσότητά του από τα αρμόδια όργανα, ενώ ταυτόχρονα υπόκειται σε κριτική από την κοινωνία.
– Αφού μιλάμε για λογοδοσία, ήδη προβλέπεται αγωγή κακοδικίας, όταν οι δικαστές έχουν προβεί σε αδικίες κατά των δικαζομένων πολιτών. Στην πράξη τι συμβαίνει, καταδικάζεται κανείς;
– Ο θεσμός της κακοδικίας έχει αποτύχει και πρέπει σε μελλοντική αναθεώρηση να αλλάξει. Ο βασικός λόγος είναι ότι οι διάδικοι στρέφονται κατά του δικαστή για να λάβουν αποζημίωση, ενώ όπως γίνεται διεθνώς θα έπρεπε να στρέφονται κατά του κράτους, του οποίου όργανο είναι ο δικαστής και το κράτος να αποζημιώνει. Ακολούθως το κράτος μπορεί να στραφεί κατά του δικαστή.
– Τι λέτε. Μπορεί να γίνει λόγος για αστική ευθύνη των δικαστικών λειτουργών;
– Βεβαίως μπορεί. Αλλωστε το ΣτΕ με αποφάσεις του έκρινε ότι μπορεί να λειτουργήσει ο θεσμός της αστικής ευθύνης για τους δικαστές, εφόσον ο νομοθέτης διαμορφώσει το πλαίσιο που ανταποκρίνεται στη φύση του δικαστικού λειτουργήματος και καθοριστούν οι όροι του παράνομου των πράξεων η παραλείψεων των δικαστών κατά την άσκηση των καθηκόντων τους.
– Στα αλήθεια πιστεύετε ότι είναι εφικτή η προσπάθεια μεταρρυθμίσεων στη Δικαιοσύνη; Σας ρωτώ διότι πρόσφατα κάποια ψήγματα αξιολόγησης των δικαστών δεν πέρασαν ούτε από το Συμβούλιο της Επικρατείας.
–Δεν είναι έτσι, διότι το ΣτΕ δέχθηκε την υποχρεωτική επιμόρφωση των δικαστών, όμως θεώρησε ότι η αξιολόγηση με σύστημα πολλαπλών επιλογών δεν ταιριάζει στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του δικαστικού λειτουργήματος. Αρα, το Δικαστήριο υιοθέτησε το μείζον της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης που είναι η υποχρεωτική επιμόρφωση και αυτό το κρατάμε ως θετικό. Σε ό,τι αφορά τις μεταρρυθμίσεις, ασφαλώς θεωρώ ότι είναι εφικτές και αναγκαίες.
Ο λαϊκισμός οδηγεί σε υπαλληλοποίηση του δικαστικού σώματος
– Στο βιβλίο σας αναφέρεστε εκτενώς στα φαινόμενα του δικαστικού λαϊκισμού. Τι είναι για σας ο δικαστικός λαϊκισμός; Αποτελεί τροχοπέδη για τη λειτουργία και τη βελτίωση της Δικαιοσύνης;
– Ο λαϊκιστικός λόγος χαρακτηρίζεται από υπεραπλούστευση και βασίζεται σε δύο παραδοχές:
α) Για τις παθογένειες της Δικαιοσύνης υπεύθυνοι είναι ο νομοθέτης, οι κυβερνήσεις οι δικηγόροι, οι διάδικοι και όποιοι άλλοι, αλλά σε καμία περίπτωση δεν φταίνε οι δικαστές.
β) Οι δικαστές σε ό,τι αφορά τα δικαιώματά τους είναι εκπρόσωποι της πολιτειακής λειτουργίας, που συγκρίνονται με τους εκπροσώπους των άλλων πολιτειακών λειτουργιών (για παράδειγμα βουλευτές), αλλά σε ό,τι αφορά τις υποχρεώσεις τους είναι εργαζόμενοι όπως οι δημόσιοι υπάλληλοι. Αυτό το μοτίβο διεκδικητικού πλαισίου είναι που οδηγεί στην υπαλληλοποίηση του δικαστικού σώματος.
– Για πολλά χρόνια έχετε διατελέσει καθηγητής στην Εθνική Σχολή Δικαστών. Πώς κρίνετε το επίπεδο των νέων δικαστικών, που αποτελούν και το μέλλον της Δικαιοσύνης;
– Το επίπεδο γνώσεων των νέων δικαστών είναι πολύ καλό. Πολλοί έχουν σοβαρές σπουδές και επιστημονική υποδομή. Ο νέος νόμος για τη Σχολή Δικαστών βοηθάει στον εκσυγχρονισμό των σπουδών και είναι ιδιαίτερα θετική η επιμόρφωση των δικαστών. Η επιτυχής είσοδος στο δικαστικό σώμα γίνεται με βάση τις γνώσεις, όμως η μακροχρόνια σταδιοδρομία απαιτεί και επαγγελματικές ικανότητες για να μπορεί ο δικαστής να αντιμετωπίσει τον καθημερινό φόρτο με ποιότητα και ταχύτητα. Η εμπειρία δείχνει ότι υπάρχουν δικαστές οι οποίοι σε αυτή τη δύσκολη πορεία δεν μπορούν να ανταποκριθούν και σε αυτό το ζήτημα η εκπαίδευση δεν είναι δυνατόν να κάνει θαύματα.
– Επί χρόνια προτείνετε δημοσίως την κατάργηση κάποιων δικαστηρίων. Μια μορφή «δικαστικού Καλλικράτη».
– Θα αναφερθώ με στοιχεία από τη διεθνή εμπειρία, που δείχνει ότι η παραγωγικότητα στο δικαιοδοτικό έργο διασφαλίζεται με τη σύσταση δικαστηρίων που στελεχώνονται από 30 ή 40 δικαστές και ικανό αριθμό υπαλλήλων, και βέβαια κατάλληλες υποδομές. Αρκετές ευρωπαϊκές χώρες έχουν προχωρήσει ήδη σε εκσυγχρονισμό του δικαστικού τους χάρτη και μάλιστα σε ορισμένες με πρωτοβουλία των δικαστών, που προέτρεψαν τις κυβερνήσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Παράλληλα με τα τεχνολογικά μέσα, η παροχή δικαστικών υπηρεσιών είναι δυνατή και σε απομακρυσμένες περιοχές χωρίς να χρειάζονται μετακινήσεις. Αυτό επιτυγχάνεται με τηλεσυνεδριάσεις, τηλεακροάσεις και ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων και διακίνηση ηλεκτρονικά των φακέλων. Είναι μια τεράστια και αναγκαία αλλαγή, που υπηρετεί τον πολίτη με πολύ ουσιαστικό τρόπο και μειώνει το κόστος για τους διαδίκους.
– Από την πολυετή εμπειρία σας, υπάρχουν πολιτικές ή άλλες παρεμβάσεις στη Δικαιοσύνη;
– Στην ιστορία της χώρας έχουμε παραδείγματα με ωμές παρεμβάσεις στη Δικαιοσύνη, με ευθεία παραβίαση του Συντάγματος. Από το 1975 έχουμε μεγάλη αλλαγή προς το καλύτερο. Ομως, όπως φαίνεται και από τη δημόσια συζήτηση, εκδηλώνονται απόπειρες παρεμβάσεων στο έργο της Δικαιοσύνης, με δηλώσεις, σχόλια και επιθέσεις κατά δικαστών. Οι δικαστές οφείλουν να ασκούν τα καθήκοντά τους με βάση το Σύνταγμα και τη συνείδησή τους και η μόνη απάντηση που πρέπει να δίδουν είναι η έκδοση χωρίς καθυστέρηση, το τονίζω αυτό, αποφάσεων με εμπεριστατωμένη αιτιολογία, που να νομιμοποιεί την κρίση τους στην κοινή γνώμη.
– Τα τελευταία χρόνια στις επιλογές για την προεδρία των ανωτάτων δικαστηρίων συνηθίζεται να επιλέγονται επικεφαλής ανώτατοι δικαστικοί μόνον για ένα χρόνο. Οι επιλογές αυτές είναι επωφελείς; Μπορεί ένας πρόεδρος ανωτάτου δικαστηρίου να παράγει έργο, όταν αναλαμβάνει μόνο για λίγους μήνες;
– Το ζητούμενο κατά τη γνώμη μου είναι να υπάρχει κοινή αντίληψη για τα προβλήματα, τις προτεραιότητες και τη στοχοθεσία. Αν υπάρχουν ταύτιση αντιλήψεων και κοινοί στόχοι διασφαλίζεται η συνέχεια στην επίτευξη των αποτελεσμάτων και η εναλλαγή των προσώπων δεν παίζει τόσο σημαντικό ρόλο.
