Στην πολιτική επιστήμη και την κοινωνιολογία ο βαθμός πολιτικο-πολιτισμικού εκσυγχρονισμού μιας χώρας προσδιορίζεται –μεταξύ άλλων– από το βάθος και την έκταση της εκκοσμίκευσής της. Το αν και κατά πόσο, δηλαδή, η χώρα αυτή εντάσσεται στους επιταχυνόμενους ρυθμούς της νεωτερικότητας εξαρτάται από το μέγεθος της επιρροής της θρησκείας στο εν γένει σύστημα κοινωνικών αναπαραστάσεων, στη νοοτροπία επιμέρους ομάδων και το περιεχόμενο των αξιών, των πεποιθήσεων, των στάσεων, των απόψεων, προπάντων δε των συμπεριφορών των ατόμων στον δημόσιο και ιδιωτικό βίο. Εξαρτάται επίσης από τον βαθμό και το είδος της διείσδυσης των λειτουργιών της διοικούσας Eκκλησίας, ως οργανωμένου θεσμού διαχείρισης του θρησκευτικού χαρίσματος, στη συγκρότηση και τη λειτουργία της Πολιτείας.
Υπ’ αυτό το πρίσμα, το ζήτημα δεν είναι αν υφίσταται ή όχι απόλυτος χωρισμός Eκκλησίας και Kράτους, αλλά η μικρότερη ή μεγαλύτερη σύνδεσή τους. Με άλλα λόγια, η εκκοσμίκευση είναι μια βαθμωτή διαδικασία που ποικίλει και εκδηλώνεται άλλοτε γραμμικά κι άλλοτε μέσω παλινδρομήσεων που χαρακτηρίζουν την –και χαρακτηρίζονται από την– χωροχρονικά εξαρτημένη διαδρομή κάθε χώρας στο ιστορικό πλαίσιο της νεωτερικότητας. Με διακυμάνσεις, ανέκαθεν στην Ελλάδα οι διαδικασίες εκκοσμίκευσης σε επιμέρους θεσμούς και τομεακές πολιτικές –όπως η εκπαίδευση, τα μέσα ενημέρωσης, η οικογένεια, τα σώματα ασφαλείας, ο στρατός, οι κυβερνήσεις και τα κόμματα– κινούνται με βραδύτερους ρυθμούς εν συγκρίσει με άλλες δυτικές χώρες. Αυτό ας εκληφθεί ως περιγραφική διαπίστωση και όχι σαν αξιολογική κρίση.
Δύο από τα πεδία στα οποία κρίνονται το είδος και το περιεχόμενο της καθ’ ημάς εκκοσμίκευσης είναι το θρησκεύεσθαι των πολιτών και η σχέση – διάκριση θρησκείας και επιστήμης. Μέσω «αρνητικών» κυρίως ειδήσεων, επί δύο χρόνια τώρα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, η διοικούσα Εκκλησία και επιμέρους λειτουργοί της συμμετέχουν στον δημόσιο διάλογο. Εχει καταστεί σαφές ότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και η διοικούσα Εκκλησία έχουν ρόλο και λόγο στη διαχείριση της υγειονομικής κρίσης, προτάσσοντας συχνά θέματα πίστης και τελετουργικού έναντι των θέσεων και των πορισμάτων της επιστήμης, ιδίως μάλιστα όσον αφορά τον εμβολιασμό.
Σε παλαιότερο άρθρο μας στην «Καθημερινή» (5.7.2021) αναφερθήκαμε στα αποτελέσματα του δεύτερου κύματος (19.3.2021-15.5.2021) της διεθνικής διαδικτυακής έρευνας πάνελ τριών κυμάτων «Values in Crisis-a Crisis of Values?» που εντάσσεται στην παγκόσμια έρευνα αξιών (WVS) αναφορικά με στάσεις ατόμων με «λαϊκιστικό» προφίλ απέναντι στον εμβολιασμό. Την επιστημονική ευθύνη της έρευνας για την Ελλάδα έχει το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ). Η διεξαγωγή της έρευνας πεδίου έγινε σε συνεργασία με την εταιρεία ερευνών PRORATA SA. Το εν γένει αντικείμενο της έρευνας είναι η δυναμική των αξιών στην πανδημία και η σχέση τους με επιμέρους διαστάσεις της κοινωνικής ζωής. Στο παρόν κείμενο θα εστιάσουμε στη σχέση του θρησκεύεσθαι στην Ελλάδα με τις αντιλήψεις και τις πρακτικές του εμβολιασμού κατά της COVID-19, βάσει συγκεκριμένων ερωτήσεων που περιλήφθηκαν στο εργαλείο μέτρησης του δεύτερου κύματος.
Στην προκειμένη έρευνα το θρησκεύεσθαι προσδιορίστηκε από δύο διαστάσεις: από το τι κάνουν (λατρευτικές πρακτικές) και από το πώς βιώνουν το ιερό οι ερωτώμενοι (υποκειμενική σημασία της θρησκείας). Οι διαστάσεις αυτές εκτιμήθηκαν από τις απαντήσεις (α) «πολύ», «μάλλον», «όχι ιδιαίτερα», «καθόλου» στην ερώτηση «Πόσο σημαντική είναι η θρησκεία στη ζωή σας;» (β) «θρησκευόμενος/η», «μη θρησκευόμενος/η», «άθεος/η» στην ερώτηση «ανεξάρτητα από το αν πηγαίνετε στην εκκλησία, θα λέγατε ότι είστε …» (γ) «Πάνω από μία φορά την εβδομάδα», «μία φορά την εβδομάδα», «μία φορά τον μήνα», «σε συγκεκριμένες γιορτές», «μία φορά τον χρόνο», «λιγότερο συχνά», «ποτέ, σχεδόν ποτέ» στην ερώτηση «εκτός από γάμους και κηδείες, πόσο συχνά πηγαίνατε στην εκκλησία πριν από την κρίση του κορωνοϊού;».
Σύμφωνα με έρευνα του ΕΚΚΕ, αποτυπώ- νεται καθαρά μια διστακτικότητα έναντι του εμβολιασμού μεταξύ των θρησκευομένων.
Από τις απαντήσεις που πήραμε την άνοιξη του 2021 κατασκευάστηκε ένας σύνθετος δείκτης θρησκευτικότητας από τον οποίο προέκυψε η μεταβλητή «Θρησκευόμενοι/Μη θρησκευόμενοι». Από τα διαγράμματα 1 και 2 αποτυπώνεται καθαρά μια διστακτικότητα έναντι του εμβολιασμού μεταξύ των «θρησκευομένων» εν συγκρίσει προς τους/τις «μη θρησκευόμενους/ες». Μολονότι έχει μεσολαβήσει ορισμένο χρονικό διάστημα από την ολοκλήρωση της έρευνας και στο μεταξύ τα γενικά ποσοστά εμβολιασμού έχουν βελτιωθεί αισθητά, βάσει και των όσων περιστατικών έρχονται στη δημοσιότητα σχετικά με θανάτους ανεμβολίαστων ιερωμένων και πιστών, θεωρούμε ότι η τάση δεν έχει αλλάξει.
Στην Ελλάδα και αλλού είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες συνωμοτικές αφηγήσεις γύρω από την προέλευση του Sars-2-COVID και της σκοπιμότητας των εμβολίων. Από όσους/ες διαμαρτύρονται, αρκετοί προέρχονται από τους κόλπους της επίσημης Eκκλησίας, του μοναχισμού και άλλων παραλλαγών θρησκευτικού τύπου. Αλλοι/ες βέβαια εκφράζουν ακραίες πολιτικές προτιμήσεις. Στην έρευνά μας διαπιστώσαμε τη δεκτικότητα των θρησκευoμένων στην υιοθέτηση καχύποπτων αφηγημάτων συνωμοσίας σχετικά με τον κορωνοϊό (διάγραμμα 3).
Οσο αυξάνεται ο δείκτης θρησκευτικότητας τόσο μεγαλώνει και η καχυποψία του κοινού απέναντι στον ιό. Τα ευρήματα αυτά αποτυπώνουν στάσεις που έως έναν βαθμό ενδέχεται να εγκυμονούν και, υπό την επίδραση επιπλέον παραγόντων, να οδηγούν σε αντισυμβατική συμπεριφορά έναντι των μέτρων κατά της πανδημίας.
* O κ. Νίκος Δεμερτζής είναι διευθυντής και πρόεδρος Δ.Σ. του ΕΚΚΕ, καθηγητής ΕΚΠΑ.
** Η κ. Κατερίνα Μανδενάκη είναι εξωτερική συνεργάτις στο ΕΚΚΕ.
*** Η κ. Βάλια Αρανίτου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
