«Οι κυβερνήσεις έρχονται και φεύγουν, αλλά η γεωγραφία δεν αλλάζει ποτέ». Με αυτά τα λόγια αποτύπωσε ο Ρόμπερτ Στράους-Χουπέ το γεωπολιτικό σκεπτικό του σε μια συζήτηση για το Κυπριακό ζήτημα το 1982, λίγο αφότου είχε αναλάβει καθήκοντα πρέσβη στην Τουρκία. Οι γείτονες χώρες είναι καταδικασμένες να συνυπάρχουν, άλλοτε έχοντας ισχυρές κυβερνήσεις, άλλοτε με ασταθείς συνασπισμούς ή απρόβλεπτους ηγέτες στο τιμόνι τους. Για την αμερικανική διπλωματία αυτό σημαίνει επιπλέον ότι παρότι οι διμερείς σχέσεις με Ελλάδα και Τουρκία μπορεί να περνούν από διακυμάνσεις, η γεωγραφική θέση των δύο χωρών παραμένει διαχρονικά πολύτιμη για τα αμερικανικά συμφέροντα.
Με τον ίδιο γνώμονα θα αντιμετώπιζε την κρίση του Μαρτίου του 1987, όταν ξύπνησε στη μέση της νύχτας από ένα επείγον τηλεφώνημα από την Ουάσιγκτον –το ίδιο τηλεφώνημα που έλαβε και ο Μπομπ Κίλι–, ο Αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα. Στην αμερικανική πρωτεύουσα επικρατούσε αναβρασμός, καθώς έφταναν ανησυχητικές πληροφορίες για αυξημένη κινητικότητα του στόλου των δύο συμμάχων. Το μήνυμα προς τους Αμερικανούς διπλωμάτες ήταν το ίδιο: κάντε ό,τι χρειαστεί για να αποφευχθεί ο πόλεμος.
Ο Στράους-Χουπέ δεν ήταν ο συνηθισμένος τύπος πρέσβη. Πριν περάσει στον διπλωματικό στίβο είχε διαγράψει λαμπρή ακαδημαϊκή σταδιοδρομία. Θεωρείται ο πατέρας της γεωπολιτικής στις ΗΠΑ, καθώς πρώτος αυτός γαλούχησε τους Αμερικανούς στις ιδέες των γεωπολιτικών θεωρητικών. Ηταν υπέρμαχος μιας αταλάντευτης, αντικομμουνιστικής στρατηγικής στον Ψυχρό Πόλεμο καθώς πίστευε ότι η ΕΣΣΔ επιχειρούσε διαρκώς και με κάθε τρόπο να προκαλέσει φθορά και να σπείρει διχόνοια στη Δύση. Επομένως, η ενίσχυση των συμμάχων και η ενότητα της Ευρωατλαντικής Συμμαχίας ήταν στόχοι ζωτικής σημασίας για τις ΗΠΑ.
Ο Στράους-Χουπέ έχαιρε της εκτίμησης του Ρόναλντ Ρέιγκαν και αποτέλεσε προσωπική του επιλογή για την πρεσβεία στην Τουρκία, η οποία περνούσε από μια δύσκολη μεταβατική περίοδο μετά το πραξικόπημα του 1980. Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ έμοιαζε να ενδιαφέρεται περισσότερο για τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι διμερείς σχέσεις είχαν περιοριστεί μόνο σε θέματα ρουτίνας. Οι οδηγίες του Ρέιγκαν ήταν σαφείς: «Κράτα την Τουρκία μαζί μας».
Με θέρμη δέχθηκε ο Στράους-Χουπέ τον τελευταίο σταθμό της διπλωματικής του σταδιοδρομίας παρά το προχωρημένο της ηλικίας του – η κρίση του 1987 ξέσπασε λίγες μέρες αφού είχε συμπληρώσει τα ογδοηκοστά τέταρτα γενέθλιά του. Θεωρούσε την Τουρκία χώρα-κλειδί για την ασφάλεια της Ανατολικής Μεσογείου και της ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Στόχος του ήταν η πρόσδεσή της στη Δύση και η στρατιωτική της αναβάθμιση, κάτι που σε μεγάλο βαθμό είχε πετύχει μέχρι τις αρχές του 1987 με διάφορες στρατιωτικές συμφωνίες.
Η ελληνική κυβέρνηση παρακολουθούσε με ιδιαίτερη καχυποψία την αναθέρμανση των αμερικανοτουρκικών σχέσεων. Ο υφυπουργός Γιάννης Καψής λέει ότι παρότι δεν υπήρχε «το παραμικρό στοιχείο» που να αποδεικνύει ότι η αμερικανική κυβέρνηση συνεργάστηκε με τηn Τουρκία για την προετοιμασία της κρίσης, τίποτα δεν μπορούσε να τους πείσει για το αντίθετο. Θεωρούσε δε τον Στράους-Χουπέ «απόλυτα ταυτισμένο με το στρατιωτικό κατεστημένο της Αγκυρας» και τον περιέγραφε ως έναν «παρωχημένης ηλικίας διπλωμάτη που από ετών είχε υπερβεί την ακμή των σωματικών και πνευματικών ικανοτήτων του».
Η αναβάθμιση του ρόλου της Τουρκίας δεν αφορούσε τα τουρκικά, αλλά τα αμερικανικά συμφέροντα. Παράπλευρη συνέπεια, όμως, ήταν η διαταραχή της ισορροπίας στο Αιγαίο.
Παρ’ όλα αυτά, αμφότεροι οι Αμερικανοί πρέσβεις στις δύο χώρες έδρασαν με τον ίδιο τρόπο: καθυστερημένα, αλλά αποφασιστικά. Στόχος τους ήταν η διαλεύκανση των προθέσεων της κάθε πλευράς και η λύση της παρεξήγησης –όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Κίλι– προκειμένου να αποφευχθεί ο πόλεμος.
Σύμφωνα με τη διήγηση του Τούρκου υφυπουργού Εξωτερικών Νουζχέτ Καντεμίρ, στις 03.30 ξημερώματα Παρασκευής, 27ης Μαρτίου, ο Στράους-Χουπέ ζήτησε εσπευσμένα συνάντηση με τον ίδιο προσωπικά. Μισή ώρα αργότερα βρισκόταν στο γραφείο του ταραγμένος από το γεγονός ότι το «Σισμίκ» περνούσε τα Δαρδανέλλια. Κατά τα λεγόμενα του Καντεμίρ, ο Στράους-Χουπέ ζήτησε επιτακτικά εκ μέρους της αμερικανικής κυβέρνησης την επιστροφή ή πρόσδεση του «Σισμίκ» σε τουρκικό λιμάνι. Ο Καντεμίρ απάντησε ότι αυτό είχε κάθε δικαίωμα να κάνει έρευνες σε τουρκικά χωρικά ύδατα. Ο Στράους-Χουπέ αποχαιρέτησε και αποχώρησε με «εμφανή ανησυχία στο βλέμμα».
Μετά την κατευναστική ομιλία του Οζάλ στο BBC το βράδυ της 28ης Μαρτίου, κατόπιν σφοδρών αμερικανικών πιέσεων, ο Στράους-Χουπέ συναντήθηκε ξανά με τον Καντεμίρ στην Αγκυρα. Τον ενημέρωσε ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν προτίθετο να διεξαγάγει γεωτρήσεις σε «αμφισβητούμενα ύδατα» και ζήτησε από την Αγκυρα να δράσει με νηφαλιότητα. Οταν πια την επόμενη μέρα η κρίση όδευε προς αποκλιμάκωση, ο Στράους-Χουπέ επισκέφθηκε τον υπουργό Εξωτερικών Χαλέφογλου ο οποίος ζήτησε ελληνικές διαβεβαιώσεις ότι η Συμφωνία της Βέρνης ήταν ενεργή. Ο δρόμος προς το Νταβός είχε ανοίξει.
Αυτό που απασχολούσε ανέκαθεν τον Στράους-Χουπέ ήταν η μεγάλη εικόνα. Η αναβάθμιση του ρόλου της Τουρκίας δεν αφορούσε τα τουρκικά, αλλά τα αμερικανικά συμφέροντα. Παράπλευρη συνέπεια, όμως, ήταν η διαταραχή της ισορροπίας στο Αιγαίο μεταξύ των δύο εχθρικών συμμάχων και ο φαύλος κύκλος των κρίσεων. Στην κρίση του 1987 ο ρόλος του Στράους-Χουπέ δεν παρεξέκλινε της πάγιας αμερικανικής πολιτικής των ίσων αποστάσεων και της παράλληλης συγκράτησης των δύο πλευρών. Πρώτιστο μέλημα των ΗΠΑ ήταν η αποφυγή της ρήξης και η προφύλαξη της νοτιοανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ.
Τι μένει ως συμπέρασμα; Τα λόγια του Στράους-Χουπέ. «Οι κυβερνήσεις έρχονται και φεύγουν, αλλά η γεωγραφία δεν αλλάζει ποτέ», έλεγε το 1982. Το ίδιο, ακριβώς, ισχύει το 2022.
* O δρ Σπύρος Κατσούλας είναι διδάσκων Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
