Ο παρασκηνιακός ρόλος των ΗΠΑ και του υπουργού Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ στα τραγικά γεγονότα της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο είναι ένα από τα δημοφιλέστερα θέματα ανάλυσης – όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς. Συχνά, όμως, για τους λάθος λόγους.
Η κυρίαρχη εντύπωση είναι ότι η Ουάσιγκτον είχε τον απόλυτο έλεγχο της κατάστασης και ότι όλα εξελίχθηκαν βάσει ενός καλά οργανωμένου σχεδίου. Ωστόσο, οι απομαγνητοφωνημένες συνομιλίες του Κίσινγκερ την παραμονή της εισβολής δίνουν μια τελείως διαφορετική εικόνα: αποσύνθεση, δυσπιστία και σύγχυση κυριαρχούσαν στην ατμόσφαιρα.
Είναι γνωστό ότι η κυβέρνηση Νίξον έπνεε τα λοίσθια στον απόηχο του σκανδάλου Γουότεργκεϊτ, που οδήγησε τον Αμερικανό πρόεδρο σε παραίτηση λίγες εβδομάδες μετά την πρώτη τουρκική εισβολή. Δεν έχει γίνει, όμως, απόλυτα κατανοητό το πώς αυτό επηρέασε τη λειτουργία της κυβέρνησης και τη διαχείριση της κρίσης της Κύπρου.
Η πολιτική ηγεσία απουσίαζε από την Ουάσιγκτον κι αυτό εμπόδιζε τον συντονισμό των διπλωματικών της κινήσεων. Ο Αμερικανός πρόεδρος είχε καταφύγει στο Σαν Κλεμέντε της Καλιφόρνιας εν αναμονή των αποφάσεων του Ανωτάτου Δικαστηρίου για την εξέλιξη της υπόθεσης. Εκεί τον επισκέφτηκε ο Κίσινγκερ, δύο ημέρες πριν από την τουρκική εισβολή. Αυτό δημιούργησε πολλά προσκόμματα στην επικοινωνία μεταξύ του Κίσινγκερ και του επιτελείου του. Αφενός, σημειώνονταν τεράστιες καθυστερήσεις στη μετάδοση των απόρρητων τηλεγραφημάτων μεταξύ Ουάσιγκτον και Καλιφόρνιας. Αφετέρου, οι τηλεφωνικές συνεννοήσεις, εκτός του ότι γίνονταν μετ’ εμποδίων, ενείχαν τον κίνδυνο υποκλοπών.
Καθυστερήσεις και αστοχίες παρουσιάστηκαν, όμως, και στην επικοινωνία με τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Ο Κίσινγκερ θεωρούσε απαραίτητη τη σύμπνοια των νατοϊκών συμμάχων στην αντιμετώπιση της κρίσης, πιέζοντας την Τουρκία προς μια διπλωματική λύση. Ωστόσο, αυτό δεν έγινε. Ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών είχε ελλιπή εικόνα για την αμερικανική στρατηγική, ενώ με τους Γερμανούς δεν έγινε καμία επαφή. Με τους Βρετανούς υπήρχε τέτοια καθυστέρηση στην επικοινωνία, σε σημείο που οι εξελίξεις καθιστούσαν παρωχημένο το περιεχόμενο της αλληλογραφίας.
Το κλειδί της στρατηγικής του Κίσινγκερ ήταν η «λύση Κληρίδη». Θεωρούσε ότι η αποκατάσταση του Μακαρίου ήταν ανέφικτη και θα έσπρωχνε την Κύπρο στην αγκα- λιά της ΕΣΣΔ.
Ενα άλλο πρόβλημα που αντιμετώπιζε η αμερικανική κυβέρνηση ήταν οι διαρροές στον Τύπο και η διαχείριση του εσωτερικού μετώπου. Οι New York Times είχαν κάνει λόγο για πρόθεση αναγνώρισης του καθεστώτος Σαμψών, με αποτέλεσμα την παραμονή της εισβολής ο Κίσινγκερ να δίνει διαβεβαιώσεις περί του αντιθέτου σε έντρομα μέλη του Κογκρέσου. Επιπλέον, η Christian Science Monitor αποκάλυπτε διαφωνίες στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ για τους χειρισμούς στο Κυπριακό. Το πρόβλημα κατά τον Κίσινγκερ ήταν βαθύτερο και έδειχνε απειθαρχία και έλλειψη εμπιστοσύνης προς τον ίδιο, εκθέτοντας την αμερικανική κυβέρνηση και υπονομεύοντας άμεσα τη διαχείριση της κρίσης στην Κύπρο.
Το κλειδί της στρατηγικής του Κίσινγκερ ήταν η «λύση Κληρίδη». Θεωρούσε ότι η αποκατάσταση του Μακαρίου ήταν ανέφικτη τη δεδομένη στιγμή και θα έσπρωχνε την Κύπρο στην αγκαλιά της ΕΣΣΔ. Για να μην «καεί» η λύση Κληρίδη έπρεπε να μείνει επτασφράγιστο μυστικό: «θα χυθεί αίμα», προειδοποιούσε ο Κίσινγκερ σε περίπτωση που διέρρεε ότι υπήρχε «αμερικανική πρόταση» στο τραπέζι. Κι όμως, δεν πέρασε πολύς χρόνος πριν διαπιστώσει πως αυτή είχε κιόλας διαρρεύσει σε τουρκικά μέσα.
Εντέλει, τεράστιο μερίδιο ευθύνης φέρει ο ίδιος ο Κίσινγκερ για την εσφαλμένη εκτίμηση της κατάστασης και των προθέσεων της Τουρκίας. Δεν απέκλειε μεν την εισβολή, αλλά έκανε λάθος στους λόγους κι αυτό τον οδήγησε σε εσφαλμένη στρατηγική. Ηταν βέβαιος ότι αυτό που απασχολούσε την Τουρκία ήταν ποιος θα κατείχε την εξουσία στην Κύπρο και οι πιέσεις των εθνικιστών στο εσωτερικό της. Μόλις o υπουργός Αμυνας Αρθουρ Σλέσινγκερ αντέτεινε ότι αυτό που θέλουν οι Τούρκοι είναι ένα κομμάτι της Κύπρου, τον διέψευσε κατηγορηματικά. Πίστευε ότι το ζήτημα ήταν Μακάριος ή Σαμψών – εξού και «η λύση Κληρίδη» ως διέξοδος από την κρίση. Ηταν τόσο βέβαιος, μάλιστα, που όταν έμαθε για τον ελιγμό του τουρκικού ναυτικού προς την Κυρήνεια λίγες ώρες πριν από την εισβολή, θεώρησε ότι η Τουρκία ανακρούει πρύμναν, αισθανόμενος δικαιωμένος για τη στρατηγική του. Αστειευόμενος, μάλιστα, είπε ότι ίσως να κατευθύνεται στη Θεσσαλονίκη ή τη Ρόδο.
Οταν πλέον ήταν πολύ αργά, ο Κίσινγκερ συνειδητοποίησε ότι δεν είχε λάβει επαρκή και έγκαιρα μέτρα για να εμποδίσει την Τουρκία να εισβάλει στην Κύπρο. Οπως παραδέχθηκε στον πρόεδρο Νίξον, «θα μπορούσαμε να ήμασταν πιο απειλητικοί και λιγότερο παρακλητικοί, αλλά δεν πιστεύαμε ότι θα κινούνταν τόσο γρήγορα».
* O δρ Σπύρος Κατσούλας είναι διδάσκων Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
