Στο ζενίθ της πανδημίας COVID, στα μέσα του 2020, είχα μιλήσει με έναν από τους πιο επίμονους επιστήμονες που προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν τους μηχανισμούς της παραπληροφόρησης. Για τον Νιλ Τζόνσον, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Τζορτζτάουν των ΗΠΑ, το πρόταγμα ήταν να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη στις επίσημες πηγές πληροφόρησης και να αποτραπεί η υπονόμευση της εμπιστοσύνης στο εμβόλιο που θα ερχόταν ένα χρόνο μετά. Σήμερα, μόλις έχει ολοκληρώσει μια έρευνα με τίτλο «Πέρα από την COVID: Χάνοντας τη μάχη της βέλτιστης επιστημονικής πληροφόρησης στα πρώτα στάδια μιας κρίσης».
Η έρευνα δίνει καθαρή απάντηση σε ευρύτερα ερωτήματα: Γιατί η πολιτική, τα κόμματα, η Δικαιοσύνη και η επιστήμη χάνουν την εμπιστοσύνη της κοινωνίας; Γιατί μεγάλα ποσοστά πολιτών πιστεύουν ότι στις εκλογές των ΗΠΑ έκαναν νοθεία οι Δημοκρατικοί – και άρα δικαιολογείται ηθικά η εφόρμηση του όχλου στο Καπιτώλιο την 6η Ιανουαρίου 2021; Γιατί ένα συμπαγές 20%-30% δεν πίστεψε ποτέ ότι τα εμβόλια κατά της COVID-19 είναι ασφαλή; Γιατί ακόμη και η απόφαση του Facebook να καταπολεμήσει την παραπληροφόρηση (fake news) δεν έχει σοβαρό αποτέλεσμα;
Κατ’ επέκταση, θα μπορούσαμε να «ελληνοποιήσουμε» την αναζήτηση: Γιατί επί χρόνια ένας στους τρεις Ελληνες, σύμφωνα με όλες τις δημοσκοπήσεις, πιστεύει ότι «μας ψεκάζουν». Γιατί παραμένει ισχυρή η άποψη πως το μνημόνιο έφερε την κρίση και όχι η κρίση το μνημόνιο; Αν υποθέσουμε ότι εντοπίζουμε το «γιατί», μπορεί η κατάσταση να αντιστραφεί και να ανακτήσουν οι επίσημοι θεσμοί το κύρος, την πειθώ και την αξιοπιστία που διέθεταν στην εποχή πριν από τη μαζικοποίηση του Ιντερνετ και των social media;
«Η Ρωσία έχει αντιληφθεί ότι το μόνο που χρειάζεται είναι να σπέρνει την αμφι- βολία και τη διχόνοια με τυχαίο και ασυνάρ- τητο τρόπο. Αυτό είναι αρκετό. Λειτουργεί!».
Ο Νιλ Τζόνσον δεν είναι ένας τυπικός κοινωνικός επιστήμονας. Είναι κβαντικός φυσικός ειδικευμένος στην επιστήμη των δεδομένων και της πολυπλοκότητας (Complexity and Data Science). Πριν περάσει στην άλλη όχθη του Ατλαντικού για να διδάξει στο Τζορτζτάουν, ο Βρετανός ακαδημαϊκός είχε μια σημαντική διαδρομή στην Οξφόρδη και στο Κέμπριτζ. Η έρευνα αυτή χρηματοδοτείται εν μέρει από το Τμήμα Επιστημονικών Ερευνών της Πολεμικής Αεροπορίας των ΗΠΑ – μια «λεπτομέρεια» που σίγουρα θα ενεργοποιήσει τον «εσωτερικό συναγερμό» των οπαδών των συνωμοσιών. Από την άλλη, αποκτά πρόσθετο κύρος.
«Η συνήθης απάντηση στην ερώτηση γιατί οι επίσημοι θεσμοί χάνουν την εμπιστοσύνη της κοινωνίας είναι ότι σήμερα υπάρχει περισσότερη παραπληροφόρηση και περισσότεροι διακινητές παραπληροφόρησης», λέει στην «Κ» ο Νιλ Τζόνσον. «Ωστόσο, αυτό που ανακαλύψαμε μέσα από την έρευνα είναι κάτι διαφορετικό. Η επίδραση του Ιντερνετ στους συνηθισμένους ανθρώπους, στους ανθρώπους όπως εμείς, είναι ότι αισθανόμαστε πως μπορούμε να κάνουμε μόνοι μας τη δική μας έρευνα. Ασφαλώς, εμείς οι καθηγητές διδάσκουμε τους ανθρώπους να αμφισβητούν, να ερευνούν, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως όταν ερευνούν καταλήγουν στα σωστά συμπεράσματα. Βρίσκουν “2”, αμέσως μετά βρίσκουν άλλα “2” και τα προσθέτουν νομίζοντας ότι κάνει “5”, ενώ κάνει “4”. Ανακαλύψαμε πως δεν ισχύει ότι η πλειονότητα της κοινωνίας, οι λεγόμενοι συνηθισμένοι άνθρωποι, είμαστε ένας παθητικός σπόγγος που απλώς απορροφά μεγάλες ποσότητες παραπληροφόρησης. Η αλήθεια είναι ότι όλοι έχουμε γίνει ενεργοί ερευνητές και διακινητές πληροφοριών. Οταν η επίσημη πληροφόρηση είναι ισχνή ή ασαφής, όπως ήταν στις αρχές του 2020 για την COVID, όλοι ψάχνουμε για πληροφόρηση αλλού, μέσα στις δικές μας “ψηφιακές φυλές” – καταλήγοντας σε συμπεράσματα που δεν είναι ακριβή».
Ο Τζόνσον εξηγεί ότι πολλές φορές οι θεσμοί κύρους σπεύδουν να διορθώσουν τις παρανοήσεις και κάνουν τα πράγματα χειρότερα! Για παράδειγμα, στο BBC αποφάσισαν να εξηγήσουν ότι δεν μπορούν να παρασκευαστούν εμβόλια με μικροτσίπ. Ωστόσο, αυτό είναι όντως επιστημονικά εφικτό και έχει περιγραφεί σε ρεπορτάζ του περιοδικού Scientific American το 2019. Η σύγκρουση των ερμηνειών δύο πηγών ενημέρωσης με διεθνές κύρος οξύνει την καχυποψία, άσχετα αν είναι τρελό να πιστέψουμε ότι τα εμβόλια κατά του κορωνοϊού περιέχουν μικροτσίπ.
Ως επίμονα καχύποπτος ρωτώ τον καθηγητή εάν αντίπαλα κράτη έχουν ήδη μελετήσει τους μηχανισμούς της πειθούς στο ψηφιακό πεδίο και ανταγωνίζονται μεταξύ τους μυστικά για να πλήττουν την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και να ενσπείρουν τη διχόνοια στις κοινωνίες. «Μπορεί να σκεφτεί κανείς κάτι τέτοιο, αλλά πάντως εμείς δεν έχουμε εντοπίσει κράτη να χαρτογραφούν το ψηφιακό οικοσύστημα όπως κάνουμε εμείς. Δεν διαθέτουν τις δυνατότητες – ούτε το Facebook τις έχει. Αλλά και δεν χρειάζεται να τις έχουν. Για παράδειγμα, η Ρωσία έχει αντιληφθεί ότι το μόνο που χρειάζεται είναι να σπέρνει την αμφιβολία και τη διχόνοια με τυχαίο και ασυνάρτητο τρόπο. Αυτό είναι αρκετό. Λειτουργεί! Μάλιστα, όσο πιο ασυνάρτητα το κάνεις, τόσο καλύτερο αποτέλεσμα έχεις, διότι η παραπληροφόρηση που διακινείται με αυτόν τον τρόπο ξεφεύγει από τις νέες αλγοριθμικές ρυθμίσεις του Facebook που σχεδιάστηκαν για να εμποδίζουν τη δράση των τεχνητών λογαριασμών (bots). Επιστρέφουμε στο βασικό συμπέρασμα: Η δραστηριότητα των συνηθισμένων ανθρώπων μέσα στο ψηφιακό πεδίο είναι πιο “οργανική” και παράγει περισσότερο επιδραστική, αυθεντική παραπληροφόρηση από όση παράγουν τα bots».
«Καταρτίζουμε ένα χάρτη του ψηφιακού οικοσυστήματος»
Υπάρχει «μαγικό ραβδί» που θα αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς; Υπάρχει «εμβόλιο» που θα μας προσφέρει ανοσία στην παραπληροφόρηση; Και όμως, υπάρχει και ίσως κυκλοφορήσει σε λίγο καιρό. Αλλά πριν φτάσουμε σε αυτό, ο καθηγητής αμφισβητεί τη δημοφιλή ερμηνεία ότι η υποχώρηση της εμπιστοσύνης σε επίσημους θεσμούς και πηγές πληροφόρησης έχει κάποια σχέση με τη διαρκώς διευρυνόμενη απόσταση ανάμεσα στις διεθνοποιημένες «κυβερνώσες ελίτ», που ηγούνται των θεσμών και στους τοπικούς πληθυσμούς που αισθάνονται παραγκωνισμένοι. «Η ειρωνεία είναι ότι σε μια διεθνοποιημένη κοινωνία οι άνθρωποι περιχαρακώνονται στις δικές τους “φυλές”. Η έννοια “φυλή” στην εποχή του Ιντερνετ δεν είναι τοπική. Μπορεί να ζω στην Ουάσιγκτον και να βρίσκομαι στο ίδιο γκρουπ στο Facebook με ανθρώπους από την Κολομβία και την Αυστραλία».
Σε ό,τι αφορά την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης υπάρχουν πολλοί τρόποι που μπορούν να βοηθήσουν ομάδες των 10-100 ανθρώπων να αποκτήσουν πιο αξιόπιστη πληροφόρηση. Πώς όμως μπορείς να πετύχεις το ίδιο για 4 δισεκατομμύρια ανθρώπους στο Διαδίκτυο; «Η απάντηση που δίνουμε με την έρευνά μας είναι η χαρτογράφηση του ψηφιακού οικοσυστήματος. Με τη χαρτογράφηση αυτή ανακαλύπτουμε τα εξής: Πρώτον, ποια “γεύση” ή απόχρωση ενός ζητήματος είναι πιο ελκυστική σε ποια “ψηφιακή φυλή”. Πού και πότε αυτές οι “γεύσεις” καταναλώνονται. Δεύτερον, και πιο σημαντικό, είναι να αξιοποιηθεί η χαρτογράφηση για να αμβλυνθούν οι ακρότητες. Αυτό μπορεί να γίνει καλώντας ανθρώπους από ολόκληρο το φάσμα των απόψεων να έλθουν σε επαφή στο ψηφιακό πεδίο. Εχει αποδειχθεί σε πιλοτικές μελέτες ότι αυτή η επαφή επιδρά στην άμβλυνση των ακροτήτων. Θέλουμε τώρα να επεκτείνουμε την εφαρμογή αυτών των μεθόδων σε διαφορετικές πλατφόρμες και γλώσσες και σε μεγαλύτερη κλίμακα.
Πιο συγκεκριμένα, η εφαρμογή που έχουμε δημιουργήσει προσκαλεί ανθρώπους από την άκρα Δεξιά, την άκρα Αριστερά και το Κέντρο να συμμετάσχουν προσωρινά σε μια διαδικτυακή ομάδα. Μπορεί να γίνουν αγενείς μεταξύ τους, αλλά το σημαντικό είναι να παραμένουν σε επικοινωνία, να μη σταματήσουν να επικοινωνούν. Ανακαλύψαμε ότι η μείξη των τριών τύπων σε μια ομάδα οδηγεί στην άμβλυνση των ακροτήτων. Αν έχουμε μόνο τα δύο άκρα στην ομάδα, η άμβλυνση δεν επιτυγχάνεται. Ο μεσαίος χώρος, δηλαδή το ”κυρίως ρεύμα” μιας κοινωνίας, παίζει ενεργό ρόλο στην άμβλυνση των ακροτήτων».
Μάλιστα, το αποτέλεσμα είναι μετρήσιμο αφού η άμβλυνση αποτυπώνεται σε ερωτηματολόγιο που έχουν συμπληρώσει οι συμμετέχοντες στα σχετικά πειράματα. Η διαφορά είναι αισθητή συγκριτικά με προηγούμενα πειράματα, όπου σε μία ομάδα συμμετείχαν μόνο τα δύο άκρα. Με άλλα λόγια, ο μεσαίος χώρος θα κληθεί να «σώσει» την κατάσταση.
Πώς μπορεί αυτό το εύρημα να εφαρμοστεί στην πράξη και να αποτελέσει τον καταλύτη για μια μαζική αλλαγή; Μπορούμε να φανταστούμε την αμερικανική κυβέρνηση να εξαναγκάζει τους κολοσσούς των social media να αλλάξουν τους αλγορίθμους τους, έτσι ώστε να διευκολύνουν την «ψηφιακή συνάντηση» διαφορετικών ανθρώπων πέρα από τα «ψηφιακά σιλό» στα οποία περιχαρακώνονται ακούγοντας μόνο την ηχώ των δικών τους απόψεων; Η απάντηση του Τζόνσον είναι καταφατική.
«Νομίζω ότι στην πράξη οι πλατφόρμες των κοινωνικών δικτύων θα το κάνουν αυτό μόνες τους, αφού με αυτόν τον τρόπο θα μειωθούν τα πρόστιμα που μπορεί να καταβάλλουν λόγω της παρουσίας ακραίου περιεχομένου. Πιο συγκεκριμένα, ο αλγόριθμος του Facebook μπορεί να προωθεί συμμετοχές σε κοινές ομάδες ατόμων που ανήκουν σε διαφορετικές κοινότητες, όπως αυτές προκύπτουν από μια χαρτογράφηση όπως αυτή που κάναμε εμείς». Το αισιόδοξο μήνυμα, λοιπόν, είναι ότι θα υποχωρήσουν τα άκρα και οι ακρότητες, αρκεί ο αλγόριθμος να γίνει πιο «συμπεριληπτικός». Αμήν!
