Τις τελευταίες δεκαετίες, έχει γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής η μέτρηση της επίδρασης του επιστημονικού έργου ενός ερευνητή με βάση «αντικειμενικούς» δείκτες: τον δείκτη απήχησης του περιοδικού που έγινε η δημοσίευση, τον αριθμό των ετεροαναφορών μιας εργασίας, και το (περίφημο;) h-index που είναι μεγαλύτερο όσο πιο πολλές εργασίες ενός ερευνητή έχουν μεγάλο αριθμό ετεροαναφορών (π.χ. αν κάποιος έχει τουλάχιστον 15 εργασίες με τουλάχιστον 15 αναφορές στην κάθε μία το h-index του είναι 17 – αν κάποιος έχει 65 εργασίες με τουλάχιστον 65 αναφορές στην κάθε μία το h-index είναι 65). O δείκτης απήχησης των περιοδικών (γνωστός ως Impact Factor, ή IF), ανήκει πλέον στην εταιρεία Clarivate, ενώ οι δείκτες ετεροαναφορών είναι δημόσια προσβάσιμοι στο «Google Scholar» και στο «Scopus».
Είναι όλοι αυτοί οι δείκτες τελικά χρήσιμοι στην ακαδημαϊκή έρευνα; Το 1965, η δημοσίευση «Δυσλειτουργικές συνέπειες των μετρήσεων απόδοσης» του V. F. Ridgway, που αναφερόταν στις μετρήσεις απόδοσης σε διάφορα επαγγέλματα που δεν σχετίζονταν με άμεση υλική παραγωγή, υποστήριζε: «Τα ποσοτικά μέτρα απόδοσης είναι αναμφίβολα χρήσιμα εργαλεία. Αλλά η αδιάκριτη χρήση τους και η αδικαιολόγητη εμπιστοσύνη και εξάρτηση από αυτά, είναι αποτέλεσμα ανεπαρκούς γνώσης των πλήρων αποτελεσμάτων και συνεπειών. Η συνετή χρήση ενός εργαλείου απαιτεί επίγνωση των πιθανών παρενεργειών και αντιδράσεων. Διαφορετικά, η αδιάκριτη χρήση μπορεί να οδηγήσει σε παρενέργειες και αντιδράσεις που υπερτερούν των ωφελειών (…) Η θεραπεία είναι μερικές φορές χειρότερη από την ασθένεια».
Κατ’ επέκταση, για τους δείκτες μέτρησης της απόδοσης επιστημόνων, μπορούμε να δεχτούμε πως η χρήση των βιβλιομετρικών δεικτών οφείλει να γίνεται με σύνεση για να είναι ωφέλιμη. Πράγματι, η χρήση αυτών των εργαλείων από την ακαδημαϊκή κοινότητα, την διεθνή αλλά και την Ελληνική, αρχικά υπήρξε θετική. Οι αντικειμενικοί δείκτες ήταν χρήσιμοι για να αναδείξουν ακραία φαινόμενα νεποτισμού ή ευνοιοκρατίας, και βοήθησαν να αναπτυχθεί σε πολλά Πανεπιστήμια μια κουλτούρα αξιολόγησης και αξιοκρατίας. Σταδιακά όμως, οι δείκτες αυτοί έγιναν μια «εύκολη λύση» και φτάσαμε στο σχεδόν αδιανόητο, να βασίζονται ακαδημαϊκές αποφάσεις σε αυτούς τους δείκτες.
Η παρούσα διεθνής τάση είναι οι βιβλιομετρικοί δείκτες να χρησιμοποιούνται όλο και λιγότερο, και σε καθορισμένο πλαίσιο. Η δήλωση του Σαν Φρανσίσκο για την αξιολόγηση της έρευνας (DORA declaration, που έχουν υπογράψει 2.636 οργανισμοί) υπογραμμίζει την ανάγκη να «μην χρησιμοποιούνται μετρήσεις που βασίζονται σε περιοδικά, όπως οι συντελεστές αντίκτυπου των περιοδικών (IF) ως υποκατάστατο μέτρο της ποιότητας των μεμονωμένων ερευνητικών άρθρων, για την αξιολόγηση των συνεισφορών ενός μεμονωμένου επιστήμονα ή σε αποφάσεις πρόσληψης, προαγωγής ή χρηματοδότησης» και συστήνει σε όλους του χρηματοδοτικούς οργανισμούς να «αναδεικνύουν σαφώς, ιδίως για νέους ερευνητές, ότι το επιστημονικό περιεχόμενο μιας εργασίας είναι πολύ πιο σημαντικό από τις μετρήσεις ή την ταυτότητα του περιοδικού στο οποίο δημοσιεύθηκε» και «να εξετάζουν την αξία και τον αντίκτυπο όλων των αποτελεσμάτων της έρευνας, συμπεριλαμβανομένων των συνόλων δεδομένων και του λογισμικού, πέρα από τις ερευνητικές δημοσιεύσεις, αλλά και την επιρροή της έρευνας σε πολιτικές αποφάσεις και στις βέλτιστες πρακτικές». Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Μοριακής Βιολογίας αποθαρρύνει εμφατικά την χρήση δεικτών για τις προτάσεις νέων μελών της άτυπης αυτής «ακαδημίας». Το NIH των ΗΠΑ, από το 2017 άλλαξε τον τρόπο παρουσίασης των επιστημονικών βιογραφικών με σκοπό να «δίνουν έμφαση στα επιστημονικά επιτεύγματα ενός υποψηφίου έναντι της παράθεσης βιβλιομετρικών δεικτών». Η κύριος οργανισμός χρηματοδότησης της έρευνας στην Ολλανδία (NWO), από το 2019 ρητά απαγορεύει την χρήση των δεικτών κατά τις αιτήσεις για χρηματοδότηση ερευνητικών έργων.
Γιατί αλήθεια επικρατεί διεθνώς αυτή η τάση σταδιακής απεξάρτησης από τους δείκτες αξιολόγησης; Ο βασικός λόγος, έχει αποδοθεί ως ο νόμος του Goodhart: «Όταν ένα μέτρο γίνεται στόχος, παύει να είναι ένα καλό μέτρο». Πως παύουν οι βιβλιομετρικοί δείκτες να είναι αξιόπιστοι; Πολλά νέα περιοδικά ανεβάζουν τεχνητά τον δείκτη απήχησης αναθέτοντας «συλλογές» άρθρων που το ένα αναφέρει το άλλο, ή αναθέτοντας την συγγραφή άρθρων ανασκόπησης, έχοντας καταστήσει το κάποτε περίφημο IF σχεδόν κωμικό για πολλά περιοδικά. Ομάδες 200-250 επιστημόνων γράφουν ένα συλλογικό άρθρο για «βέλτιστες πρακτικές» ζητώντας από όλους τους συναδέλφους τους να το αναφέρουν: αν βρεθείς στην λίστα των συγγραφέων έχεις εξασφαλίσει 10.000 αναφορές. Τέλος, είναι πολύ απλό για ένα καλό εργαστήριο υπολογιστικής βιολογίας, να δημοσιεύει π.χ. κάθε χρόνο την ανανέωση ενός λογισμικού ή μιας βάσης δεδομένων: σε δέκα χρόνια, αντί να έχει 250 αναφορές σε μια δημοσίευση, θα έχει 15-20 αναφορές σε δέκα δημοσιεύσεις, και ο κύριος ερευνητής (και οι φοιτητές που βρέθηκαν εκεί για 4-6 χρόνια) θα προσθέτουν στο h-index του «10» αντί για «1».
Σίγουρα, τόσο στα διεθνή όσο και στα ελληνικά πανεπιστήμια είναι απαραίτητο να υπάρχει αξιοκρατία και αξιολόγηση. Τα φαινόμενα νεποτισμού και αναξιοκρατίας είναι απαράδεκτες καταστάσεις που οφείλουμε να αποφεύγουμε. Η θεραπεία αυτών των καταστάσεων όμως, δεν μπορεί να είναι ή χρήση «αντικειμενικών κριτηρίων» που στρεβλώνουν συχνά την πραγματική συμβολή εξαίρετων επιστημόνων: η θεραπεία είναι η διαφάνεια, η συμμετοχικότητα, η νοοτροπία αξιοκρατίας, αλλά και η ανάληψη ευθύνης – σε αντίθεση με την διάχυση ευθύνης σε «συλλογικά όργανα».
*Ο Αναστάσης Περράκης είναι διευθυντής του τομέα Βιοχημείας στο Ολλανδικό Ινστιτούτο για τον Καρκίνο και ερευνητής στο ινστιτούτο Oncode, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης, συντονιστής του προγράμματος ερευνητικών υποδομών iNEXT-Discovery, και από το 2023 θα συνεργάζεται με το Πανεπιστήμιο της Πάτρας ως «ERA chair».
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr
