«Αλλιώς είχαμε σχεδιάσει εμείς ετούτη την ημέρα. Η παρουσία του πρωθυπουργού θα ήταν ένα ορόσημο για τον εδώ ελληνισμό. Ελπίζουμε ότι τελικά θα γίνει η επίσκεψη στο αμέσως επόμενο διάστημα όπως μας διαβεβαίωσαν», μας λέει ο δήμαρχος Δρόπολης – Πωγωνίου Δημήτρης Τόλης.
Τετάρτη πρωί, στον κάμπο της Δρόπολης με τα 41 ελληνικά χωριά και τις 5.000 ψυχές, η ομίχλη σκεπάζει τον ουρανό. Κατά διαστήματα τα νέφη υποχωρούν, για να επανέλθουν στη συνέχεια δημιουργώντας ένα ασταθές καιρικό σκηνικό, το οποίο πυροδοτεί συζητήσεις και θεωρίες σχετικά με τη ματαίωση της προγραμματισμένης περιοδείας του Κυριάκου Μητσοτάκη στη Χειμάρρα, στη Φοινίκη και στη Δρόπολη, τα τρία ιστορικά κέντρα του ελληνισμού στην Αλβανία.
«Η επίσκεψη του πρωθυπουργού της Ελλάδας θα ήταν –και θα είναι, εφόσον γίνει τελικά– μεγάλη στιγμή για τη Δρόπολη, το Πωγώνι, τον ελληνισμό της Αλβανίας, όλων μας. Λόγω των καιρικών συνθηκών δεν μπόρεσε να είναι εδώ σήμερα αλλά από επικοινωνία που είχα, μέχρι τα Χριστούγεννα θα επισκεφθεί τον Δήμο Δρόπολης. Προγραμματίζαμε συγκέντρωση στην πλατεία της Δερβιτσάνης, όπου πριν από 31 χρόνια (Ιανουάριος 1990) είχε έρθει και ο πατέρας του, ως πρωθυπουργός και αυτός. Θυμάμαι τη μεγάλη κινητοποίηση που έγινε και μαζεύτηκε στην ίδια πλατεία πολύς κόσμος. Ηρθαν τότε άνθρωποι από ορεινά απομακρυσμένα χωριά, όπως το Πωγώνι, η Κοσοβίτσα, περπατώντας και δέκα χιλιόμετρα για να παραστούν στη συγκέντρωση και να δουν από κοντά τον Ελληνα πρωθυπουργό. Ετσι και τώρα υπήρχε ένας ας τον πούμε ενθουσιασμός, υπολογίζαμε να έρθουν περισσότεροι από χίλιοι ομογενείς, τον οποίο διαδέχθηκε η απογοήτευση», λέει ο κ. Τόλης.
Η ίδια ατμόσφαιρα στα μειονοτικά χωριά του Βούρκου και στη Χειμάρρα. «Ο κόσμος το πήρε βαριά, πικράθηκε, πιστεύει ότι κάτι άλλο κρύβεται πίσω από τα καιρικά φαινόμενα», είπε σε επικοινωνία του με την «Κ» ο τέως πρόεδρος της Ομόνοιας, Λεωνίδας Παπάς, από το χωριό Αλύκο του έτερου και μεγαλύτερου μειονοτικού δήμου, της Φοινίκης, που αριθμεί 60 χωριά και είχε πριν από το άνοιγμα των συνόρων 40.000 Ελληνες. Τώρα έχει απομείνει το ένα τέταρτο του πληθυσμού.
Στη Φοινίκη η δημοτική αρχή προγραμμάτιζε υποδοχή στο τοπικό πολιτιστικό κέντρο και στη Χειμάρρα επίσκεψη στο σχολείο ελληνικής γλώσσας «Ομηρος» και συνάντηση με τοπικούς παράγοντες του εκεί ελληνισμού. Γι’ αυτό και παντού στον Νότο είχε σημάνει γενική κινητοποίηση. Σ’ ένα γενικευμένο κλίμα ενθουσιασμού και υψηλών προσδοκιών, στο οποίο οι Ελληνες της μειονότητας περίμεναν, πέρα από τους συμβολισμούς, ίσως και κάποιες ανακοινώσεις για τη λύση προβλημάτων τους, όπως οι συντάξεις, μια τέτοια ανατροπή δεν θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή μόνο με την επίσημη από αλβανικής πλευράς αιτιολογία των ασταθών καιρικών συνθηκών που δεν επέτρεπαν την ασφαλή προσγείωση του ελικοπτέρου του πρωθυπουργού.
«Στον κόσμο έχει δημιουργηθεί η πεποίθηση ότι έγινε κάποια συναλλαγή. Οι άνθρωποι εδώ πιστεύουν ότι μπορεί να χρησιμοποιήθηκε και σε αυτή την περίπτωση η μειονότητα ως αναλώσιμο προϊόν για τη διευθέτηση άλλων ζητημάτων, όπως η ΑΟΖ, κ.λπ.», προσθέτει ο τέως πρόεδρος της Ομόνοιας.
Σύμφωνα με πηγές της ομογένειας, Κυριάκος Μητσοτάκης και Εντι Ράμα αναμένεται να επισκεφθούν μαζί τα χωριά της μειονότητας μέχρι το τέλος του έτους.
Με όσους και αν συζήτησα τα της επίσκεψης, που ήταν και το θέμα της ημέρας, εκείνο που ήθελαν να πληροφορηθούν ήταν οι «αληθινοί λόγοι» που ο Κυριάκος Μητσοτάκης δεν κατέβηκε από τα Τίρανα στη μειονότητα.
Ποιος όμως είχε λόγους να μη γίνει η επίσκεψη του Κυριάκου Μητσοτάκη; Με όρους πολιτικής και διπλωματίας, πάντως, εξυπηρετούσε και τους δύο. Ο μεν Κυριάκος Μητσοτάκης την ήθελε και την επιδίωξε για λόγους συμβολισμού, ειδικά στη Χειμάρρα, αλλά και για να υπογραμμίσει το αμείωτο ενδιαφέρον, το δικό του και της κυβέρνησής του, για το μέλλον της μειονότητας, εξαγγέλλοντας ενόψει και εκλογών πιθανόν και κάποια πρακτικά μέτρα βοήθειας και στήριξης των μελών της. Ο δε Εντι Ράμα, που έχει μπροστά του και εκείνος εκλογές (δημοτικές), την ήθελε για τη βελτίωση της εικόνας του στους ομογενείς ψηφοφόρους, ενώ θα είχε και μια καλή αφορμή να εμφανίσει προς την Ευρώπη πρόσωπο διακυβέρνησης που σέβεται και προστατεύει τις μειονότητες.
Οι δύο πρωθυπουργοί πάντως στις δηλώσεις τους δεν άφησαν περιθώρια αμφισβήτησης της αιτίας μετάθεσης της επίσκεψης στον Νότο, που σύμφωνα με ασφαλείς πληροφορίες θα πραγματοποιηθεί τελικά στις 22 Δεκεμβρίου, με τον Εντι Ράμα να συνοδεύει ο ίδιος τον Κυριάκο Μητσοτάκη.
Σχετικά με τη συνάντηση του Ελληνα πρωθυπουργού με τον Αλβανό ομόλογό του, εξάλλου, προκάλεσε αίσθηση και μάλλον αρνητικά σχολιάστηκε στο περιθώριο της συνόδου κορυφής στα Τίρανα, ως απρέπεια, ισχυρισμός του Εντι Ράμα σε συνέντευξή του ότι η Ελλάδα μπήκε «λαθραία» στην Ε.Ε. Η άκομψη και καθόλου πειστική συγγνώμη που έσπευσε να ζητήσει δημόσια στη συνέχεια από τον Κυριάκο Μητσοτάκη, δεν απάλειψε τη δυσφορία της ελληνικής πλευράς και του ιδίου του πρωθυπουργού παρά τα χαμόγελα μπροστά στις κάμερες.
Οι πάντες αναρωτήθηκαν πώς είναι δυνατόν ο Αλβανός πρωθυπουργός από τη μια να ζητάει τη βοήθεια από την Ελλάδα στην ευρωπαϊκή πορεία της χώρας του και από την άλλη να τη χλευάζει ότι πέρασε με πολιτικό «ρουσφέτι» τις πόρτες της Ε.Ε.
Κάποιοι μεταξύ σοβαρού και αστείου είπαν ότι «αυτός είναι ο Ράμα, τη μια στιγμή εκστομίζει κάτι και σε λίγο λέει το αντίθετό του».
«Ενα χωριό έσβησε, στο άλλο έχουν μείνει ένας παππούς και μια γιαγιά»
Επί 22 χρόνια ο Δήμος Πόλος, από τη Γράψη της Δρόπολης, διασχίζει, δύο και τρεις φορές την εβδομάδα, το άγριο φαράγγι της Γκρίκας, μεταξύ των ορεινών όγκων της Λιουντζουριά του Μπουρέτο για να ανέβει στα έξι χωριά του Πωγωνίου.
Το διάβα αυτής της χαράδρας με τον επικίνδυνα στενό χωματόδρομο στη βουνοπλαγιά και τον γκρεμό να χάσκει από κάτω, σου προκαλεί όχι μόνο δέος αλλά τρόμο.
«Αν ξέφυγες από εδώ, δεν θα σε βρουν ποτέ», μου λέει καθώς, σκαρφαλώνουμε με ένα τζιπ 4×4, με προορισμό τους ξεχασμένους Ελληνες του αλβανικού Πωγωνίου, «αλλά μη σκιάζεσαι, το αυτοκίνητο ξέρει μόνο του τον δρόμο, κάποιες φορές αν χρειαστεί, τον κάνω και δύο φορές την ημέρα. Τι να κάνω, δεν μπορώ να τους αφήσω στη μοίρα τους ετούτους τους ανθρώπους», μου λέει καθώς ανηφορίζουμε στο φαράγγι, με το βαρύ όχημα να τραμπαλίζεται κόβοντάς σου την ανάσα.
Ο Δήμος Πόλος είναι ο ταξιτζής του Πωγωνίου. Εφοδιάζει με φάρμακα και τρόφιμα τους λιγοστούς γέροντες των ορεινών χωριών. Το 1991, όταν ξεκίνησε η μεγάλη φυγή, έφτασε από τους πρώτους στα Γιάννενα. Σε αντίθεση με τους πολλούς επέστρεψε γρήγορα όταν, όπως μου είπε, ένιωσε την άγρια εκμετάλλευση από τους «αδελφούς» Ελληνες και με ένα σαράβαλο αυτοκίνητο, που του χάρισε κάποιος στα Γιάννενα, έγινε ταξιτζής.
Εδώ και δύο δεκαετίες εξυπηρετεί εκείνους που έμειναν πίσω, ειδικά «το Πωγώνι». Πολύτσανη, Σχωριάδες, Χλωμό, Σοπική, Μαυρόγερο, Τσιάτιστα, χωριά χαμένα στους πρόποδες της οροσειρά Νεμέρτσκα, που απλώνεται και στην ελληνική επικράτεια. Ελάχιστοι είναι οι μόνιμοι κάτοικοι τον χειμώνα, υπερήλικοι όλοι τους, γιατί το καλοκαίρι καταφθάνουν και οι συνταξιούχοι από την Ελλάδα, για να φύγουν και πάλι το φθινόπωρο και το Πωγώνι να βυθιστεί σε πολύμηνη σιωπή.
«Ενα χωριό έσβησε από τον κόσμο εντελώς, σ’ ένα άλλο, τον Μαυρόγερο, απέμειναν μόνο ένας παππούς και μια γιαγιά». Η μοίρα αυτών των ανθρώπων είναι δεμένη με το δύσβατο φαράγγι. Αν πέσουν πολλά χιόνια αποκλείονται και τότε η μοναδική τους ελπίδα είναι ο Δήμος, ο οποίος αναγκάζεται να επιχειρεί καταδρομικά δρομολόγια. Αλλιώς θα πρέπει να φτάσουν με κάποιο τρόπο στα σύνορα με το ελληνικό Πωγώνι και στο εκεί φυλάκιο, να έρθει κάποιος από την Ελλάδα για να τους παραλάβει.
«Συζητούμε τώρα για ένα πρόγραμμα με βάση το οποίο κάθε νέος που θα επιστρέψει να έχει κάποιο σίγουρο, ελάχιστο εισόδημα. Θα το θέσουμε στον πρωθυπουργό της Ελλάδας».
Στο καφενείο της Πολύτσανης συναντήσαμε τον συνταξιούχο Αθανάσιο Νάκα. Ηθελε, όπως μας είπε, να κατέβει στη συγκέντρωση στη Δερβιτσάνη και αφού καλωσορίσει τον Ελληνα πρωθυπουργό να του ζητήσει «να μας φτιάξει τον δρόμο στο φαράγγι, και τίποτε άλλο».
Τον ρώτησα ποιο νομίζει ότι είναι το μέλλον αυτών των χωριών. «Δεν υπάρχει μέλλον», ήταν η απάντησή του. Οι άνθρωποι στο Πωγώνι έχουν να λένε ότι ο μόνος πολιτικός, Ελληνας ή Αλβανός, που τους επισκέφθηκε ήταν ο υφυπουργός Εξωτερικών κ. Φραγκογιάννης, που πέρασε εκεί από το ελληνικό Πωγώνι.
Σε όποιον και αν θέσαμε το ερώτημα για το μέλλον του ελληνισμού στην Αλβανία, η απάντηση ήταν η ίδια: «Κανένα, αν δεν επιστρέψουν οι νέοι». Οι μετανάστες στην Ελλάδα μπορεί να στέλνουν εμβάσματα πίσω στους γονείς τους, να φτιάχνουν τα σπίτια τους, αλλά δεν ενδιαφέρονται να γυρίσουν και να δουλέψουν στα χωράφια ή να ανοίξουν δικές τους επιχειρήσεις.
Τριάντα και πλέον χρόνια από τότε που έπεσαν τα σύνορα και ξέσπασε το μεταναστευτικό τσουνάμι προς την Ελλάδα, μια μεγάλη αλήθεια ομολογείται πλέον ανοιχτά στη μειονότητα: Οι Ελληνες δεν εκδιώχθηκαν υπό την (κατα)πίεση της αλβανικής εξουσίας, αλλά εγκατέλειψαν σπίτια και περιουσίες για να αναζητήσουν καλύτερη τύχη στην Ελλάδα. Αν δεν επιστρέψουν «θα τα πάρουν όλα οι Αλβανοί», όπως λέει ο Δήμος και όχι μόνον.
Ο δρόμος της επιστροφής
«Πριν από το ’91 τα 41 χωριά μας ήταν γεμάτα κόσμο, τώρα δυστυχώς έχουν αδειάσει. Ευελπιστούμε ότι οι νέοι θα αρχίσουν να επιστρέφουν και σε αυτό μπορεί να μας βοηθήσει η Ελλάδα», μου είπε ο δήμαρχος Δρόπολης, και στην εύλογη ερώτησή μου πώς μπορεί να γίνει αυτό, απάντησε: «Η Ελλάδα έχει βοηθήσει και έχουν ανοίξει επιχειρήσεις εδώ. Στη Δρόπολη έχουμε τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις σε όλη την Αλβανία και όλες στηρίχθηκαν από την Ελλάδα, που μας βοήθησε, μας βοηθάει και θα συνεχίσει να το κάνει. Συζητούμε τώρα για ένα πρόγραμμα με βάση το οποίο κάθε νέος που θα επιστρέψει, για να μείνει εδώ, να έχει κάποιο σίγουρο, ελάχιστο εισόδημα. Είναι ένα από τα πράγματα που θα θέσουμε στον πρωθυπουργό της Ελλάδας. Ενας νέος που θα γυρίσει εδώ και θα πάρει, για παράδειγμα, ένα ποσό 300 ευρώ τον μήνα για κάποια χρόνια, κάνοντας ταυτόχρονα και μια άλλη δουλειά θα μπορέσει να ζήσει. Αυτό μπορεί να σώσει τη μειονότητα».
