Οι τελευταίες εξελίξεις που είδαν το φως της δημοσιότητας και αφορούν τις προκαταρκτικές συνομιλίες μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και του Βρετανικού Μουσείου είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικές για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα. Το γεγονός ότι οι επαφές έγιναν σε επίπεδο πρωθυπουργού και υψηλόβαθμων στελεχών και είχαν συνέπεια και συνέχεια μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, φαίνεται να αποφέρει καρπούς. Κανείς, βέβαια, δεν πρέπει να βιαστεί να βγάλει συμπεράσματα. Το Βρετανικό Μουσείο είναι ένας πολύ δύσκολος διαπραγματευτής. Παραμένει αμετακίνητο στις θέσεις του εδώ και πολλά χρόνια. Μέχρι σήμερα έχει απορρίψει σθεναρά οποιαδήποτε ουσιαστική συζήτηση επί του θέματος, συμπεριλαμβανομένης της πρόσκλησης για διαμεσολάβηση που του εστάλη το 2013 –ύστερα από ελληνική πρόταση– από την τότε γενική διευθύντρια της UNESCO, Ιρίνα Μπόκοβα.
Με βάση τις επιστροφές που έχουν διενεργηθεί μέχρι στιγμής στη Βρετανία, φαίνεται ότι υπάρχουν τρεις κύριες οδοί επιστροφής των Γλυπτών, χωρίς βεβαίως να αποκλείεται η πιθανότητα δημιουργίας νέων.
Η οδός που έχει χρησιμοποιήσει μέχρι σήμερα το Βρετανικό Μουσείο για επιστροφές είναι μακροπρόθεσμα, διαρκώς ανανεούμενα δάνεια. Συγκεκριμένα, το Βρετανικό Μουσείο επέστρεψε το 2005 τη μάσκα Νάμγκις (Namgis). Αναπαριστά τον Κ’ουμούγκβε, αρχηγό του Υποθαλάσσιου Βασιλείου, μιας από τις κοινότητες αυτόχθονων πολιτισμών που βρίσκονται στη βορειοδυτική ακτή του Ειρηνικού στον Καναδά. Το 2014 επέστρεψε 6 πιόνια σκακιού, από τη σχετική συλλογή «Lewis Chessmen», στο τότε νέο μουσείο του Στορνογουέι στη Σκωτία.
Η δεύτερη οδός είναι η νομοθετική παρέμβαση. Η βρετανική κυβέρνηση ψήφισε το 2004 τον νόμο «για τους ανθρώπινους ιστούς» (Human Tissue Act), που επέτρεψε σε βρετανικά μουσεία να επιστρέψουν υπολείμματα Αβοριγίνων σε Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία. Το 2009 ψηφίστηκε ο νόμος για το Ολοκαύτωμα (Holocaust Act), που έδινε άδεια σε 17 βρετανικά μουσεία να επιστρέψουν στους ιδιοκτήτες τους έργα τέχνης που είχαν απομακρυνθεί παράνομα από τους ναζί κατά την περίοδο 1933 με 1945. Ωστόσο ο πρωθυπουργός της Βρετανίας διεμήνυσε πριν από λίγες ημέρες ότι δεν σκοπεύει να αλλάξει τον νόμο που απαγορεύει στο Βρετανικό Μουσείο να απεκδύεται αντικείμενα από τις συλλογές του πλην περιορισμένων περιπτώσεων.
Στο σημείο αυτό έρχεται να προστεθεί η τρίτη οδός, που θα μπορούσε να βγάλει τη Βρετανία από το «πολιτικό» αδιέξοδο. Πρόκειται για τον νόμο για τη φιλανθρωπία (Charities Act 2011), ο οποίος τροποποιήθηκε φέτος. Βάσει αυτής της νομοθεσίας, μουσεία –ακόμη και αν δεν αποτελούν φιλανθρωπικά ιδρύματα– μπορούν να επιστρέψουν αρχαιότητες που έχουν στις συλλογές τους και για τις οποίες τίθεται «ηθικό ζήτημα». Τέτοιο ζήτημα θα μπορούσε, για παράδειγμα, να είναι η ανήθικη απόκτηση και απομάκρυνσή τους από τη χώρα προέλευσής τους. Ωστόσο, τέτοιου είδους επιστροφές παραμένουν στη διακριτική ευχέρεια των εφόρων του Βρετανικού Μουσείου (Trustees) και απαιτούν τη σύμφωνη γνώμη της Επιτροπής Φιλανθρωπίας. Το κολέγιο Jesus στο Κέμπριτζ και το Μουσείο του Χόρνιμαν στο Λονδίνο φαίνεται ότι στηρίζονται σε αυτόν τον νόμο για να επιστρέψουν τα «Μπρούντζινα του Μπενίν» στη Νιγηρία. Πρόκειται για χάλκινα έργα τέχνης από τη νότια Νιγηρία που λεηλατήθηκαν το 1897 κατά την τιμωρητική εισβολή Βρετανών στρατιωτών στη χώρα. Στο πλαίσιο αυτό, η βρετανική κυβέρνηση δεν χρειάζεται να αλλάξει τον νόμο που διέπει το Βρετανικό Μουσείο αφού μπορεί να χρησιμοποιήσει το υφιστάμενο νομοθετικό καθεστώς.
Θα πρέπει να επισημανθεί στο σημείο αυτό ότι σκοπός των διαπραγματεύσεων με τη βρετανική πλευρά δεν είναι το ιδιοκτησιακό καθεστώς των Γλυπτών, διότι αυτό θα οδηγούσε σε αδιέξοδο οποιαδήποτε συζήτηση και θα μας απομάκρυνε από τον σκοπό μας. Το ζητούμενο είναι τα Γλυπτά του Παρθενώνα να επιστρέψουν μόνιμα στην Αθήνα ώστε να επανενωθούν με αυτά του Μουσείου Ακρόπολης και να εκτίθενται στον τόπο προέλευσής τους, προς όφελος όλης της ανθρωπότητας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί αποφεύγοντας οποιαδήποτε συζήτηση για το ιδιοκτησιακό.
* Η κ. Ειρήνη Σταματούδη είναι δικηγόρος, καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.
