Η Καλίνα μοιάζει πολύ στην Ιωάννα. Υπάρχει μια φωτογραφία της Ιωάννας στο σαλόνι από τότε που ήταν στην ίδια ηλικία με την κόρη της και όλοι τις μπερδεύουν. Η μικρή μοιάζει πολύ και στην προγιαγιά της. Την Ιωάννα την ευχαριστεί αυτό, αλλά περισσότερο τη συναρπάζει το παιχνίδισμα της μοίρας. Οταν επέλεγε δότη σπέρματος και δότρια ωαρίων για να κάνει τα παιδιά της δεν είχε θέσει όρους για την εξωτερική τους εμφάνιση. «Το μόνο που είχα ζητήσει», μου λέει, «ήταν ο δότης να είναι ψηλός γιατί η μόνη διαθέσιμη δότρια σε εκείνη τη φάση ήταν κοντούλα. Τίποτα άλλο. Δεν με ενδιέφερε να μου μοιάζουν τα παιδιά».
Για την ιστορία, και τα τρία παιδιά, σήμερα 8 ετών, είναι ψηλά για την ηλικία τους και με μεγάλο νούμερο παπούτσι. Ναι, έκανε τρίδυμα, ένα κορίτσι και δύο αγόρια. Το πώς καταφέρνει μόνη της να μεγαλώνει τρία παιδιά είναι αντικείμενο για άλλο ρεπορτάζ.
Η Ιωάννα Κούνδουρου δεν είχε ποτέ πρόβλημα να πει ότι έκανε παιδιά με δωρεά γενετικού υλικού. Το θεωρούσε και το θεωρεί αυτονόητο ότι όταν μια γυναίκα δεν έχει σύντροφο και θέλει παιδιά θα απευθυνθεί σε τράπεζα σπέρματος. Αντίστοιχα, αν τα δικά της ωάρια δεν είναι σε θέση να φέρουν εις πέρας τη διαδικασία –πλησίαζε τα 40 όταν έκανε την πρώτη εξωσωματική–, θα κοιτάξει να δανειστεί ωάρια από μια άλλη, νεότερη γυναίκα.
Γνωριστήκαμε μέσω της Ελβίρας Κρίθαρη και της Μαρίας Σιδηροπούλου, των συναδέλφων που υπογράφουν το «Mommies», το ντοκιμαντέρ που μιλάει για τη μητρότητα μέσα από τις ιστορίες μιας δότριας και μιας λήπτριας ωαρίων, της Ρόζας και της Ιωάννας αντίστοιχα (θα ξεκινήσει τη φεστιβαλική του πορεία). Πρόκειται, εκτός των άλλων, για δημοσιογραφική επιτυχία: ελάχιστες γυναίκες έχουν αποκαλύψει δημόσια ότι έχουν κάνει παιδί με δανεικό ωάριο, ενώ αντίστοιχα καμία γυναίκα δεν έχει μιλήσει επώνυμα για όσα την ώθησαν να δωρίζει –ξανά και ξανά– τα ωάριά της.
«Εχουμε συνηθίσει οι δότριες να είναι αριθμοί σε καταλόγους κλινικών εξωσωματικής, με αναφορά στο χρώμα ματιών, ύψος κ.λπ.», όπως λέει η Ελβίρα που ερευνά το θέμα της δωρεάς ωαρίων στην Ελλάδα από το 2015. Γνώρισε τη Ρόζα και την Ιωάννα στη διάρκεια της έρευνάς της και με την πάροδο του χρόνου χτίστηκε μεταξύ τους εμπιστοσύνη ώστε να δεχθούν να εμφανιστούν μπροστά στην κάμερα. «Στην ταινία (σ.σ. με τη στήριξη από το Onassis Culture) αποκαλύπτουμε τα πρόσωπα πίσω από τις ανώνυμες πηγές της δημοσιογραφικής έρευνας», λέει χαρακτηριστικά η κ. Κρίθαρη.
Πολλά ζευγάρια αντιμετωπίζουν αυτή την επιλογή με δυσπιστία, ωστόσο όσο η κύηση προχωράει, οι αμφιβολίες διαλύονται. «Το παιδί είναι και το αισθάνονται ολόδικό τους».
Η δωρεά ωαρίων μπορεί να καλύπτεται με πέπλο μυστηρίου, ωστόσο αποτελεί πολύ διαδεδομένη μέθοδο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, παρουσιάζοντας τα υψηλότερα ποσοστά επιτυχίας (έως και 78% στην πρώτη προσπάθεια). Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2019 πραγματοποιήθηκαν 4.129 κύκλοι εξωσωματικής με δωρεά ωαρίου, που οδήγησαν σε 1.742 γεννήσεις, περισσότερες από κάθε άλλη μέθοδο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής εκείνη τη χρονιά. Επιλέγεται συνήθως από γυναίκες που έχουν ήδη υποστεί πολλές θεραπείες τεχνητής γονιμοποίησης χωρίς να επιτευχθεί εγκυμοσύνη («Αποφάσισα τη δωρεά ωαρίων γιατί ήθελα παιδί αλλά δεν ήθελα να ταλαιπωρηθώ άλλο», όπως λέει στην «Κ» η Α.Ι., 40 ετών, με τρεις εξωσωματικές στο ενεργητικό της), από γυναίκες με ιστορικό πολλών αποβολών, που εμφανίζουν πρόωρη εμμηνόπαυση, έχουν δυσλειτουργικές ωοθήκες ή στειρότητα λόγω θεραπείας καρκίνου.
Σε γενικές γραμμές πάντως, όπως λέει στην «Κ» ο μαιευτήρας-γυναικολόγος Αναστάσιος Παχυδάκης, «οι εξωσωματικές με δωρεά ωαρίων έχουν αυξηθεί στο μέτρο που περισσότερες γυναίκες ξεκινούν τις προσπάθειες σε μεγαλύτερες ηλικίες». Και θα συνεχίσουν να αυξάνονται. Ως γνωστόν, από τον Ιούλιο, με τον νόμο 4958/2022 για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή, το ηλικιακό όριο των γυναικών έως το οποίο μπορούν να προσφύγουν σε εξωσωματική αυξήθηκε από τα 50 στα 54.
Παρ’ όλα αυτά δεν αποτελεί εύκολη απόφαση. Για πολλές γυναίκες, η χρήση δανεικού ωαρίου είναι μεγάλο και μετέωρο βήμα. «Θα μου μοιάζει καθόλου;», αναρωτιούνται, εννοώντας: «Θα νιώσω σύνδεση με το παιδί;». «Πράγματι τα μισά περίπου ζευγάρια όταν ενημερώνονται ότι θα πρέπει να καταφύγουν σε αυτή την επιλογή… αλλάζουν γιατρό», λέει χαρακτηριστικά ο κ. Παχυδάκης. «Εχει ενδιαφέρον μάλιστα ότι αρκετά συχνά οι αντιδράσεις προέρχονται από τους άνδρες. Ωστόσο η εμπειρία μου λέει ότι στις 12 εβδομάδες κύησης, εκεί κοντά στην αυχενική διαφάνεια, οποιαδήποτε αμφιβολία φεύγει από το παράθυρο. Στα 20 χρόνια που εργάζομαι ως μαιευτήρας δεν έχω γνωρίσει ποτέ ζευγάρι που να γέννησε παιδί με δωρεά ωαρίων και αυτό να ήταν κάτι που τους απασχολούσε μετά τον τοκετό. Το παιδί και είναι και το αισθάνονται ολόδικό τους».
«Μια ζωή έχουμε»
Η Ιωάννα δεν μπήκε ποτέ σε τέτοιες σκέψεις. «Οχι από εγωκεντρισμό του τύπου “παιδί θέλω, τώρα το θέλω”. Αλλά γιατί ήξερα μέσα μου την αλήθεια», μου λέει. «Ενα παιδί έρχεται στη ζωή. Ο,τι είναι να είναι, θα είναι». Η ίδια πάντα ήθελε παιδιά αλλά το πλήρωμα του χρόνου έφτασε μετά έναν χωρισμό. Αποφάσισε να προχωρήσει μόνη. Δεν μπορούσε να περιμένει ένα νέο σύντροφο, πόσο μάλλον πότε αυτός ο νέος σύντροφος θα αισθανόταν έτοιμος να κάνει οικογένεια. Μια ζωή έχουμε. Αυτήν εδώ. Αν δεν κάνουμε τα πράγματα που θέλουμε τώρα, πότε θα τα κάνουμε; Αυτό ήταν το σκεπτικό της. Ξεκίνησε κάνοντας εξωσωματική με δικά της ωάρια και δότη σπέρματος. Μετά πέντε αποτυχημένες απόπειρες, δοκίμασε με δανεικό ωάριο – μιας άγνωστης, κοντούλας, κοπέλας. Στην πρώτη προσπάθεια ήρθε η πολυπόθητη εγκυμοσύνη. Και κάποια στιγμή αργότερα η είδηση ότι πρόκειται για πολύδυμη κύηση. «Μου ήρθε πολύ φυσιολογικό. Λες και το ‘ξερα», θυμάται. «Ηξερα τη φάτσα τους, τα ονόματά τους. Ενα μυστήριο πράγμα, ο πατέρας μου, η κουμπάρα μου κι εγώ είδαμε το ίδιο βράδυ το ίδιο όνειρο: τον πατέρα μου να κρατάει αγκαλιά ένα αγόρι ξανθό με μπούκλες που είχε το όνομά του. Τα ήξερα τα παιδιά, τα ήξερα. Και τον Ρούσσο και τον Φοίβο και την Καλίνα».
Η ιστορία μοιάζει με παραμύθι, σαν κι αυτό που από μωρά τούς διηγείται για το πώς ήρθαν στη ζωή. Ηξερε ότι τα παιδιά της θα έχουν απορίες, γι’ αυτό ήθελε να δίνει τις απαντήσεις πριν διατυπωθούν οι ερωτήσεις. Θυμάται μέχρι σήμερα, με συγκίνηση και περηφάνια, τη φορά που στη γιορτή του πατέρα στον παιδικό σταθμό, οι νηπιαγωγοί τη φώναξαν να είναι εκεί. Οσο μεγαλώνουν τα παιδιά, το παραμύθι εξελίσσεται. Οταν νιώθει ότι είναι έτοιμα, προσθέτει και από μια νέα πληροφορία. Με αφορμή την ταινία, τους μίλησε πρώτη φορά για τη δότρια ωαρίων.
Ο ρόλος της δότριας: ανωνυμία, αμοιβές και διλήμματα
Η Ρόζα Ιλίεβα δεν είχε όνειρο να γίνει μητέρα, ούτε ασφαλώς ονειρευόταν να γίνει δότρια ωαρίων. Οταν όμως το 2016 μια κοινή γνωστή την έφερε σε επαφή με μια γυναίκα που της μίλησε για τη διαδικασία της διέγερσης ωοθηκών, την ωοληψία αλλά και τις αμοιβές (αποζημίωση λέγεται τυπικά αφού η δωρεά ωαρίων θεωρείται μια αλτρουιστική πράξη), αποφάσισε να προχωρήσει. Στα 25 της, ήδη σκληρά εργαζόμενη σαν ελαιοχρωματίστρια, ήξερε ότι τα έξτρα χρήματα θα έκλειναν διάφορες τρύπες.
Μέσα στα επόμενα τέσσερα χρόνια η Ρόζα, μία από τις δύο πρωταγωνίστριες στο ντοκιμαντέρ «Mommies» των Ελβίρας Κρίθαρη και Μαρίας Σιδηροπούλου, έδωσε ωάρια συνολικά πέντε φορές, λαμβάνοντας κάθε φορά ως αποζημίωση 1.200 ευρώ. Από αυτά, τα 200 ευρώ τα έδινε στη μεσάζουσα που την περίμενε σε ένα καφέ κοντά στο κέντρο εξωσωματικής. Οπως αναφέρεται στην ταινία, η δωρεά ωαρίων είναι νόμιμη στην Ελλάδα, όχι όμως και η διαμεσολάβηση για την εύρεση δοτριών όπως συνέβη στην περίπτωση αυτή.
Μιλήσαμε στο τηλέφωνο. Η φωνή της κρύβει φυσική ευγένεια και θάρρος. Μου λέει ότι δεν είχε ποτέ δεύτερες σκέψεις για τη διαδικασία, με εξαίρεση μια φορά. «Δεν σου λένε πόσα ωάρια σου παίρνουν, οπότε την τρίτη φορά ρώτησα μια νοσηλεύτρια εάν οι προηγούμενες ωοληψίες ήταν επιτυχημένες. “Δεν θα ήσουν εδώ αν δεν ήταν”, απάντησε εκείνη. Δεν ξέρω γιατί, αλλά αυτό μου δημιούργησε ένα αίσθημα ανασφάλειας, ότι κάνω κάτι περίεργο». Σημειώνεται ότι σύμφωνα με τον νόμο απαγορεύεται η γέννηση περισσότερων από 10 παιδιών από κάθε δότρια ωαρίων (όπως αντίστοιχα και από δότη σπέρματος). «Ενας λόγος που δέχθηκα να κάνουμε την ταινία ήταν για να υπάρξει μεγαλύτερη ενημέρωση», λέει η Ρόζα.
Κάτι αντίστοιχο μου λέει και η Ελβίρα Κρίθαρη. «Ενας λόγος που κάναμε αυτή την ταινία ήταν και για να μιλήσουμε για τα δικαιώματα των δοτριών». Οπως λέει, οι δότριες υποβάλλονται στην ίδια διαδικασία με τις γυναίκες που κάνουν εξωσωματική, με την εξαίρεση ότι δεν λαμβάνουν αντίστοιχη ενημέρωση.
Σύμφωνα με πληροφορίες, πάντως, σταδιακά τα φαινόμενα αυτά εκλείπουν. Οι σημερινές δότριες είναι κατά κανόνα Ελληνίδες, έως 30 ετών, φοιτήτριες ή εργαζόμενες, πολύ συχνά ήδη μητέρες που προτίθενται να προσφέρουν γενετικό υλικό. Δεν είναι τυχαίο ότι τους τελευταίους μήνες, με μια σειρά νέων ρυθμίσεων, επιχειρείται να υπάρξει μεγαλύτερη διαφάνεια στον χώρο της δωρεάς ωαρίων, αλλά και να διευκολυνθεί η διαδικασία που δίνει λύση σε πάρα πολλά υπογόνιμα ζευγάρια. Μεταξύ άλλων (ΦΕΚ 5524, 26 Οκτωβρίου 2022), το συνολικό ποσό αποζημίωσης για τη δότρια ωαρίων αυξήθηκε και σήμερα δεν επιτρέπεται να είναι κατώτερο των 2.200 ευρώ και ανώτερο των 3.000, συμπεριλαμβανομένης της αποζημίωσης για βιολογική καταπόνηση, η οποία ορίζεται στο ποσό των 1.700 ευρώ.
Με τον νέο νόμο (4958/2022) για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή που ψηφίστηκε τον Ιούλιο, επετράπη η δωρεά γεννητικού υλικού μεταξύ συγγενών σε πλάγια γραμμή (π.χ. μια αδελφή να δώσει ωάρια στην αδελφή της), ενώ καθιερώθηκε το δικαίωμα του δότη ή της δότριας να αποφασίζουν για την ανωνυμία τους και αντίστοιχα το δικαίωμα των ληπτών να επιλέγουν ανάμεσα σε επώνυμο ή ανώνυμο δότη ή δότρια. «Αυτό ήταν ακόμα ένα ζητούμενο για εμάς, η εξασφάλιση του δικαιώματος στη γενετική πληροφορία», λέει η Ελβίρα. «Τα παιδιά που γεννιούνται με δωρεά ωαρίων να έχουν τη δυνατότητα να γνωρίζουν τις ρίζες τους είτε από περιέργεια είτε για πρακτικούς λόγους μεγαλώνοντας». Σύμφωνα με τον νόμο που ισχύει σήμερα, πληροφορίες που αφορούν την ταυτότητα του δότη δύνανται κατ’ επιλογήν του να γνωστοποιούνται στο τέκνο μετά την ενηλικίωσή του, αν το τελευταίο το αιτηθεί.
Οι αριθμοί
4.129 κύκλοι εξωσωματικής με δωρεά ωαρίου πραγματοποιήθηκαν το 2019 στην Ελλάδα.
1.742 από αυτούς οδήγησαν σε γεννήσεις, περισσότερες από κάθε άλλη μέθοδο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.
