Το πρωί της Τετάρτης έξω από την πύλη του κτήματος Τατοΐου το κρύο είναι τσουχτερό. Μικρές ομάδες δημοσιογράφων περιμένουν τη σειρά τους για να επισκεφθούν, συνοδεία περιπολικού, το νεκροταφείο. Λίγο πριν από την πύλη, δύο νταλίκες φορτωμένες με κορμούς ετοιμάζονται να ξεκινήσουν για τον προορισμό τους, τα Γρεβενά.
Στο εσωτερικό του κτήματος ο κόσμος που κυκλοφορεί είναι ελάχιστος. Στο ανάκτορο –που πλέον ξεχωρίζει από μακριά, καθώς χάθηκε η φυσική του κάλυψη– ο ήχος των κομπρεσέρ υποδηλώνει ότι οι εργασίες έχουν ξεκινήσει. Στο κεντρικό ξέφωτο βρίσκονται αρκετά αυτοκίνητα, κυρίως υπαλλήλων του υπουργείου Πολιτισμού, που εργάζονται στα κοντέινερ όπου φυλάσσονται τα αντικείμενα που βρίσκονταν στα κτίρια. Ο χώρος αυτός έχει πια περιφραχθεί. Το υπόλοιπο ξέφωτο είναι γεμάτο με στοιβαγμένους κορμούς. Eνα τρακτέρ και ένας μικρός γερανός περιμένουν να τους φορτώσουν. Aλλο ένα συνεργείο βρίσκεται στο άλλο ξέφωτο, πριν από το ανάκτορο. Είναι προφανές ότι με αυτούς τους ρυθμούς θα χρειαστούν πολλοί μήνες, αν όχι χρόνια, μέχρι να καθαριστεί το κτήμα από τα καμένα δένδρα. Από την άλλη πλευρά, η φυσική αναγέννηση είναι όντως εντυπωσιακή: δίπλα σε κάθε κομμένο κορμό έχουν φυτρώσει δεκάδες μικρά δενδράκια.
Αναδασώσεις δεν έχουν γίνει μέσα στο κτήμα. Σύμφωνα με το υπουργείο Περιβάλλοντος, με δεδομένη την «ανταπόκριση» της φύσης, έχει επιλεγεί να μη γίνουν παρεμβάσεις παρά μόνον για την υποβοήθηση της φυσικής αναγέννησης. Δεν ισχύει το ίδιο κριτήριο για όλη την καμένη περιοχή: απέναντι από το Tatoi Club, στον δρόμο για το κτήμα, έχει επιτραπεί σε μήκος 2 χιλιομέτρων να κοπούν οι καμένοι κορμοί και να φυτευθούν συστάδες δένδρων.
Η μόνη παρέμβαση του είδους μέσα στο κτήμα έγινε πριν από λίγες ημέρες μπροστά από τον τάφο του τέως βασιλιά, όπου έχουν φυτευθεί 26 κυπαρίσσια και μερικοί θάμνοι, προφανώς για λόγους καλλωπισμού. Ο δρόμος που οδηγεί στο νεκροταφείο και έχει επιστρωθεί με πατημένο χώμα και χαλίκι είναι εμφανές ότι προϋπήρχε, στρωμένος με τσιμέντο. Στην κορυφή του λόφου, όμως, ο δρόμος έχει διαπλατυνθεί, φθάνοντας τα 10 μέτρα, ενώ ανάμεσα στους ναΐσκους έχει διανοιχθεί και επιστρωθεί ένα μεγάλο πλάτωμα, που προφανώς εξυπηρέτησε τις ανάγκες της κηδείας.
Υπήρχε άδεια να γίνουν αυτές οι παρεμβάσεις, μέσα σε αναδασωτέα περιοχή; «Τις τελευταίες 12 ημέρες –επειδή μας κατηγορούν ότι τώρα το θυμηθήκαμε– απομακρύνουμε τα υπολείμματα της υλοτομίας στον λόφο. Για τις ανάγκες της τελετής έγιναν μόνο οι απολύτως απαραίτητες εργασίες, τις οποίες επέβλεψαν η δασάρχης Πάρνηθας και ο επιθεωρητής Δασικής Πολιτικής του υπουργείου», υποστηρίζει ο υφυπουργός Περιβάλλοντος, Γιώργος Αμυράς. «Τις εργασίες εκτέλεσε προσωπικό που διέθεσε το δασαρχείο και οι Δήμοι Αχαρνών και Διονύσου, που έστειλαν και τα μηχανήματα ύστερα από αίτημά μας».
Η αλήθεια είναι ότι η εικόνα του κτήματος Τατοΐου, που ήρθε αιφνιδίως στην επικαιρότητα τις προηγούμενες ημέρες, παραμένει απογοητευτική. Η καταστροφή που έγινε το καλοκαίρι του 2021 ήταν τόσο μεγάλη, που θα χρειαστούν πολλά χρόνια για να επανακάμψει ο άλλοτε αγαπημένος χώρος «απόδρασης» των Αθηναίων. Η αίσθηση που υπάρχει, ωστόσο, είναι ότι τόσο η διαχείριση του καμένου δάσους όσο και τα έργα ανάπλασης του Τατοΐου κινούνται με πολύ αργούς ρυθμούς. Η λέξη «εγκατάλειψη» ακούστηκε πολλές φορές τις τελευταίες ημέρες. «Μελέτες επί μελετών και έργα ελάχιστα. Δύο χρόνια μετά τη φωτιά, ακόμη κόβουν καμένους κορμούς. Και μέσα σε ένα βράδυ ισοπέδωσαν τον λόφο του Παλαιόκαστρου, καταστρέφοντας όλη τη φυσική αναγέννηση. Κατά τα άλλα, κλαίμε πάνω από το δάσος που χάθηκε», εκτιμά ο Βασίλης Κουτσαβλής, πρόεδρος του σωματείου Φίλων Τατοΐου. «Ολη η υπόθεση έχει καθυστερήσει πάρα πολύ. Ας παραδεχθούμε ότι η ζημιά έγινε, το κτήμα καταστράφηκε ολοσχερώς. Για μια δεκαετία θα είναι κρανίου τόπος, δεν θα σωθεί με μερικά έργα του υπουργείου Πολιτισμού και του Ταμείου Ανάκαμψης».
Ορίζοντας δεκαετίας
Σύμφωνα με το ΥΠΠΟ, το 2025 το μουσειακό κομμάτι του Τατοΐου θα είναι έτοιμο και ο πυρήνας του κτήματος επισκέψιμος.
Το υπουργείο Πολιτισμού, που έχει τεθεί επικεφαλής του εγχειρήματος, εκτιμά ότι η φωτιά μπορεί να επηρεάσει χρονικά το σχέδιο αξιοποίησης, ωστόσο δεν επηρεάζει τα υπόλοιπα. «Η φύση αναγεννάται. Με την πρόνοια του υπουργείου Περιβάλλοντος, που μεριμνά για τις αναδασώσεις και την αποκατάσταση του φυσικού τοπίου, το Τατόι θα χρειαστεί κάποιο χρόνο, αλλά θα επανέλθει», λέει η υπουργός, Λίνα Μενδώνη. «Oταν το 2021 παρουσιάσαμε τη μελέτη βιωσιμότητας του κτήματος, μιλούσαμε για ένα σχέδιο με ορίζοντα τουλάχιστον δεκαετίας. Είναι προφανές ότι λόγω της φωτιάς ενδέχεται να υπάρξει μια καθυστέρηση στην πλήρη λειτουργία του κτήματος. Oμως, το 2025, θα είναι έτοιμα τα έργα που έχει αναλάβει και εκτελεί αυτή τη στιγμή το υπουργείο Πολιτισμού. Ο πυρήνας του κτήματος και τα μουσεία θα είναι επισκέψιμα».
Oπως εξηγεί η υπουργός Πολιτισμού, οι εργασίες αποκατάστασης του ανακτόρου βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη (εκτιμάται ότι το οικοδομικό σκέλος θα ολοκληρωθεί στις αρχές του 2025), ενώ οι εργασίες στο κτίριο των μαγειρείων θα ολοκληρωθούν τον Απρίλιο. Τον Φεβρουάριο θα ολοκληρωθεί το κέντρο πληροφόρησης επισκεπτών (στο κτίριο του δασοφύλακα). Μέχρι το τέλος του 2023, θα ολοκληρωθούν οι εργασίες σε ακόμα εννέα κτίρια (κτίριο τηλεπικοινωνιών, οικία αρχικηπουρού, οικία Στουρμ, οικία φροντιστή, βουτυροκομείο κα). Μέσα στο έτος θα ξεκινήσουν οι εργασίες στο παλαιό βουστάσιο (που θα μετατραπεί σε εκθεσιακό χώρο, σε μουσείο αμαξών), με στόχο να ολοκληρωθούν έως το τέλος του 2023, και στο νέο βουστάσιο (που θα φιλοξενήσει την έκθεση των αυτοκινήτων και μια ενότητα αφιερωμένη στην αγροτική παραγωγή), με στόχο να ολοκληρωθούν τον Ιούλιο του 2025.
Παράλληλα βρίσκονται σε εξέλιξη οι μελέτες για τα δίκτυα και τις υποδομές του κτήματος, οι μελέτες των υπόλοιπων κτιρίων (όπως το ιπποστάσιο, το κτίριο της φρουράς των τάφων, το γαλακτοκομείο). Σε εξέλιξη βρίσκονται και οι εργασίες τεκμηρίωσης και συντήρησης των περισσότερων από 100.000 κινητών αντικειμένων που βρέθηκαν στα κτίρια του κτήματος, με προτεραιότητα σε όσα πρόκειται να εκτεθούν στα μουσεία. Τέλος, σε εξέλιξη βρίσκεται και η μελέτη του Ειδικού Πολεοδομικού Σχεδίου του κτήματος, η οποία είναι απαραίτητη, γιατί πρέπει να τροποποιηθούν οι χρήσεις γης. Ερωτώμενη από την «Κ», γιατί δεν έχουν γίνει εργασίες στήριξης και προστασίας των κτιρίων που κάηκαν μέχρι να ξεκινήσει η αποκατάστασή τους, η κ. Μενδώνη απαντάει ότι, σύμφωνα με τις υπηρεσίες, δεν διατρέχουν κίνδυνο.
Αυτά σχετικά με τα έργα του υπουργείου Πολιτισμού. Οσον αφορά τα έργα του υπουργείου Περιβάλλοντος, ο κ. Αμυράς επίσης δηλώνει ικανοποιημένος. «Το πρώτο που έγινε στην ευρύτερη περιοχή Τατοΐου και Βαρυμπόμπης ήταν τα αντιδιαβρωτικά έργα, που έγιναν όλα με αναδόχους αποκατάστασης και έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί. Εδώ και 10 μήνες έχουμε κάνει υλοτομίες σε 26.421 στρέμματα, απομακρύνοντας έως τώρα περίπου 260.000 καμένους κορμούς από την ευρύτερη περιοχή Τατοΐου και Βαρυμπόμπης. Αυτή τη στιγμή εργάζονται στην περιοχή πέντε δασικοί συνεταιρισμοί και ένας ιδιώτης (που πληρώνεται από ανάδοχο αποκατάστασης), ενώ περιμένουμε ακόμη πέντε δασικούς συνεταιρισμούς στο κτήμα για να επεκτείνουμε τις υλοτομίες. Υπολογίζουμε ότι έχουμε ολοκληρώσει την απομάκρυνση καμένης ύλης από το ένα τρίτο του κτήματος».
Δεν θα μπορούσε η επιχείρηση αυτή να ολοκληρωθεί γρηγορότερα; «Δεν μπορείς να μπεις στο καμένο δάσος την επόμενη ημέρα, πρέπει να προηγηθούν τα αντιδιαβρωτικά έργα. Νομίζω ότι κινούμαστε με ικανοποιητικούς ρυθμούς», λέει ο κ. Αμυράς. «Μάλιστα τους επόμενους μήνες το δασαρχείο θα ξεκινήσει την αραίωση των νέων δενδρυλλίων, ώστε να εξελιχθεί σωστά η φυσική αναδημιουργία του δάσους».
20 χρόνια
Από το 2003, που το Δημόσιο κατέβαλε στον τέως βασιλιά την αποζημίωση (που όρισε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου), κλείνοντας το θέμα της περιουσίας, έχουν μεσολαβήσει 20 χρόνια. Γιατί καθυστέρησε τόσο η αξιοποίηση του κτήματος, προς όφελος των πολιτών; Ο Μανώλης Βότσης, αρχιτέκτονας στο γραφείο ΚΟΜ37, ήταν μέλος της ομάδας μελετητών που ανέλαβε το 2011 για λογαριασμό του Οργανισμού Αθήνας την εκπόνηση του σχεδίου γενικής διάταξης του κτήματος Τατοΐου. Ηταν η πρώτη προσπάθεια για έναν ολοκληρωμένο σχεδιασμό για το κτήμα. «Σε αυτή τη χώρα ζούμε, γνωρίζουμε ότι υπάρχει αδυναμία να λειτουργήσουμε συντεταγμένα και οργανωμένα. Το κτήμα Τατοΐου δεν είναι εύκολη υπόθεση. Υπήρξε ένας τόπος έντονα φορτισμένος με πολιτικά γεγονότα, με αποτέλεσμα έως και τις ημέρες μας να αντιμετωπίζεται από πολλούς είτε με προκαταλήψεις είτε με ωραιοποιήσεις. Η πραγματικότητα, όμως, μέχρι πριν από τη φωτιά ήταν η αδιάλειπτη παρουσία των κατοίκων του λεκανοπεδίου, που προέκυπτε από την κατοίκηση μιας μητρόπολης γιγαντωμένης άναρχα, χωρίς πρόνοια για τη διασφάλιση ποιότητας ζωής».
Οπως εξηγεί, η μελέτη (που προέβλεπε τη μετατροπή του Τατοΐου σε μητροπολιτικό πάρκο) παραδόθηκε το 2012, ωστόσο δεν θεσπίστηκε ποτέ. «Μας “σταύρωσαν” ότι προτείναμε μια “ταβερνοχώρα”», λέει ο κ. Βότσης. Για ένα διάστημα συζητήθηκε η μεταφορά του κτήματος στο ΤΑΙΠΕΔ και μετά η υπόθεση έπεσε σε αδράνεια. «Σήμερα έχουμε ξαναγυρίσει στην προηγούμενη κατάσταση. Το ΥΠΠΟ να ασχολείται μόνο με τον κεντρικό πυρήνα και το ΥΠΕΝ με το υπόλοιπο. Παράλληλα τα ιδρύματα απέκτησαν έναν σημαντικό ρόλο, υποκαθιστώντας το Δημόσιο (σ.σ. η εκπόνηση των μελετών έχει αναληφθεί από το Ιδρυμα Λασκαρίδη) στον σχεδιασμό. Ας ελπίσουμε ότι θα οδηγηθεί κάπου η υπόθεση, έστω και μέσα από την καταστροφή».
Ανάκτορο
Η αποκατάσταση του ανακτόρου βρίσκεται σε εξέλιξη. Υπολογίζεται ότι η μετατροπή του σε μουσειακό χώρο θα ολοκληρωθεί το πρώτο τρίμηνο του 2025, ώστε να λειτουργήσει μέσα στο ίδιο έτος.
Μαγειρεία
Οι εργασίες στο συνοδό (του ανακτόρου) κτίριο των μαγειρείων αναμένεται να ολοκληρωθούν έως τον φετινό Απρίλιο.
Παλαιό βουστάσιο
Μέσα στους επόμενους μήνες θα ξεκινήσουν οι εργασίες αποκατάστασης, με σκοπό να ολοκληρωθούν έως το τέλος του 2023. Θα μετατραπεί σε εκθεσιακό χώρο.
Νέο βουστάσιο
Το κτίριο θα φιλοξενήσει την έκθεση των αυτοκινήτων και μια ενότητα αφιερωμένη στην αγροτική παραγωγή. Η μετατροπή του θα ολοκληρωθεί έως το τέλος του 2025.
Οικία δασοφύλακα
Η μετατροπή της σε κέντρο πληροφόρησης για το κτήμα Τατοΐου αναμένεται να ολοκληρωθεί μέσα στον επόμενο μήνα.
Υπόλοιπα κτίρια
Σήμερα βρίσκονται σε φάση αποκατάστασης εννέα κτίρια, με τις εργασίες να ολοκληρώνονται έως το τέλος του 2023. Σε εξέλιξη οι μελέτες για τα υπόλοιπα.
