Ανατρέχοντας στην ιστορία της Γ΄ Ελληνικής ∆ημοκρατίας μπορεί να ξεχωρίσει κανείς τέσσερις κομβικές ημερομηνίες: 24 Ιουλίου 1974, 18 Οκτωβρίου 1981, Ιούνιος 1989 – Απρίλιος 1990 και 2015. Το διάστημα των δώδεκα μηνών που μεσολαβεί ανάμεσα στη 18η Ιουνίου 1989 και την 8η Απριλίου 1990 έχει το μικρότερο αποτύπωμα στη δημόσια συνείδηση από τις τέσσερις, ίσως επειδή ήταν μακρόσυρτο, ίσως γιατί δεν ταυτίστηκε αποκλειστικά με ένα μεγάλο στιγμιαίο «μπαμ». Αυτό όμως δεν σημαίνει πως είναι λιγότερο σημαντικό από τις άλλες. Πρόκειται για μια πολύπλευρη και βαθιά κρίση που έθεσε τη χώρα σε νέα τροχιά.
Η περίοδος αυτή συμπυκνώνει τέσσερις παράλληλες και διαπλεκόμενες κρίσεις. Κατ’ αρχάς μια πολιτική κρίση που σήμανε το τέλος της πρώτης και πιο «καθαρής» περιόδου διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, της περιόδου δηλαδή που σφραγίστηκε από την προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου. Ο ίδιος βέβαια θα επανέλθει στην εξουσία το 1993, αλλά ως σκιά πλέον του εαυτού του, ενώ το ΠΑΣΟΚ θα πάρει εντελώς διαφορετικό δρόμο. Στο διάστημα αυτό ξεσπάει και μια βαθιά κοινωνική κρίση: μεγάλα οικονομικά σκάνδαλα, ταραχές και απεργίες, καθώς και το αποκορύφωμα της δράσης της τρομοκρατικής οργάνωσης 17 Νοέμβρη με τη δολοφονία του Παύλου Μπακογιάννη. Κυριαρχεί τότε μια έντονη οσμή παρακμής και τέλους εποχής. Ξεσπάει επίσης και μια οξεία οικονομική κρίση, με αιχμές της την εκτόξευση του δημοσίου ελλείμματος και τις έντονες πληθωριστικές πιέσεις. Δεν είναι ευρύτερα γνωστό το πόσο κοντά περάσαμε από μια άτακτη χρεοκοπία. Η κρίση είναι τέλος και θεσμική. Αφενός, το πολιτικό σύστημα δεν καταφέρνει να διαχειριστεί το θεμελιώδες ζήτημα της διακυβέρνησης της χώρας: χρειάστηκαν τρεις απανωτές εκλογές και δύο θνησιγενείς κυβερνήσεις συνεργασίας για να σχηματιστεί βιώσιμη κυβέρνηση. Αφετέρου, το κυρίαρχο τότε θέμα της διαλεύκανσης των σκανδάλων και της τιμωρίας των ενόχων εκφυλίζεται, γεγονός που θα συμβάλει στη μακροπρόθεσμη απαξίωση της πολιτικής και των πολιτικών.
Ας ανακεφαλαιώσουμε τα βασικά γεγονότα. Η σοβαρή ασθένεια του Παπανδρέου που λίγο έλειψε να του στοιχίσει τη ζωή και η εσπευσμένη αναχώρησή του για την Αγγλία τον Αύγουστο του 1988 για να υποβληθεί σε επείγουσα εγχείρηση αποδιοργανώνουν το ΠΑΣΟΚ που λειτουργούσε προσωποκεντρικά. Είναι αμφίβολο αν το σκάνδαλο Κοσκωτά θα είχε καν ξεσπάσει δίχως αυτή την εξέλιξη. Δεξιά και Αριστερά ανεμίζουν τη σημαία της κάθαρσης και στις εκλογές της 18ης Ιουνίου 1989 η Νέα Δημοκρατία επιτυγχάνει υψηλό ποσοστό (44,25%), χωρίς όμως να μπορεί να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση εξαιτίας ενός ιδιαίτερα αναλογικού εκλογικού νόμου. Παράλληλα, το ΠΑΣΟΚ αντέχει (39,15%). Προκύπτει έτσι μια αδιανόητη έως τότε συνεργασία Δεξιάς και Αριστεράς, αναμφίβολα υψηλής συμβολικής αξίας, αλλά ειδικού σκοπού και περιορισμένου χρόνου. Τέσσερις μήνες μετά, με κεντρικό εργαλείο την εφημερίδα «Αυριανή» και σημαία τον αντιδεξιό αγώνα, το ΠΑΣΟΚ θα καταφέρει στις εκλογές της 5ης Νοεμβρίου να διεμβολίσει την Αριστερά, ανεβάζοντας το ποσοστό του στο 40,67%. Η Νέα Δημοκρατία πετυχαίνει ακόμη μεγαλύτερη άνοδο, πιάνοντας το 46,19%, αποτυγχάνει όμως και πάλι να αποκτήσει κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: στις εκλογές αυτές (και στις επόμενες) εξελέγησαν βουλευτές Επικρατείας ο Μίκης Θεοδωράκης με τη Ν.Δ. και η Μαρία Φαραντούρη με το ΠΑΣΟΚ.
Ακολουθεί δεύτερη κυβέρνηση συνεργασίας περιορισμένου χρόνου, αυτή τη φορά η οικουμενική κυβέρνηση των τριών κομμάτων με επικεφαλής τον 86χρονο οικονομολόγο Ξενοφώντα Ζολώτα. Καθώς η οικονομική κρίση κλιμακώνεται επικίνδυνα, η χώρα οδηγείται στις τρίτες εκλογές, στις 8 Απριλίου 1990. Αυτή τη φορά η Ν.Δ. φθάνει στο 46,88% εκλέγοντας 150 βουλευτές και σχηματίζει τελικά κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, αφού πετύχει τη στήριξη του μοναδικού βουλευτή του κόμματος του Κωστή Στεφανόπουλου. Η ισχνή αυτή πλειοψηφία αποδείχθηκε και η αχίλλειος πτέρνα της, καθώς ανατράπηκε το 1993 από τον Αντώνη Σαμαρά.
Συνολικά και παρά τις δυσκολίες, η περίοδος αυτή μπορεί να ιδωθεί ως μια ουσιαστική και τελικά επιτυχής δοκιμασία των δημοκρατικών θεσμών της χώρας.
Η κρίση του 1989-1990 υπήρξε το τέλος μιας ολόκληρης εποχής και η απαρχή μιας νέας. Το πλέγμα πρακτικών και πολιτικών που καθιέρωσε το ΠΑΣΟΚ από το 1981 και μετά, και που έγινε ευρύτερα γνωστό ως λαϊκισμός, έφθασε στα όριά του, που ήταν και τα όρια του ίδιου του δημοκρατικού πολιτεύματος. Δεν εννοώ βέβαια πως ο λαϊκισμός έπαψε να είναι ένα βασικό συστατικό της πολιτικής ζωής του τόπου – αν μη τι άλλο, κάλυψε σχεδόν ολόκληρο το φάσμα των πολιτικών δυνάμεων και παγιώθηκε, έγινε δηλαδή συστημικό χαρακτηριστικό. Ταυτόχρονα όμως το σύνολο αυτών των πρακτικών απονευρώθηκε, χάνοντας τον «μπρουτάλ» χαρακτήρα που είχε τη δεκαετία του ’80. Τότε μπήκαν οι βάσεις για την ομαλοποίηση του πολιτικού ανταγωνισμού με τη σταδιακή μείωση της πόλωσης και του πολιτικού οπαδισμού. Τα κόμματα, π.χ., συνέχισαν να οργανώνουν μεγάλες προεκλογικές συγκεντρώσεις με μεταφερόμενους οπαδούς και πλαστικές σημαίες, αλλά παρά τις φιλότιμες σκηνοθετικές προσπάθειες τα πράγματα είχαν πια αλλάξει. Η περίοδος αυτή έθεσε παράλληλα τις βάσεις για τη μετάλλαξη του ΠΑΣΟΚ τόσο με την πολιτική στροφή του ίδιου του Παπανδρέου προς μια πολύ πιο θεσμική κατεύθυνση, όσο και με τη διαδοχή του από τον Κώστα Σημίτη.
Συνολικά, και παρά τις δυσκολίες και τα προβλήματα, η περίοδος αυτή μπορεί να ιδωθεί ως μια ουσιαστική και τελικά επιτυχής δοκιμασία των δημοκρατικών θεσμών της χώρας. Μπορεί οι θεσμοί αυτοί να είχαν αρκετές προβληματικές πλευρές, αλλά αποδείχθηκαν υγιείς: είχαν βάθος και ανθεκτικότητα. Ομως, μολονότι το πολιτικό σύστημα γύρισε σελίδα και πέτυχε το μεγάλο άλμα της συμμετοχής στο εγχείρημα του ευρώ με όλες τις συνεπαγόμενες αλλαγές για το παραγωγικό μοντέλο της, απέτυχε να θεραπεύσει ορισμένες μεγάλες παθογένειες που συνέχισαν να υφέρπουν: η δημόσια διοίκηση, η παιδεία και η δικαιοσύνη δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν, με αποτέλεσμα η ανταγωνιστικότητα της χώρας να παραμείνει καθηλωμένη με τις συνέπειες που γνωρίζουμε.
Αυτό είναι ίσως και το σπουδαιότερο μάθημα της περιόδου 1989-1990 για το παρόν: δίχως βαθιές τομές που θα αποτυπωθούν στο επίπεδο της ανταγωνιστικότητας, η χώρα κινδυνεύει να παραμείνει έρμαιο της επόμενης μεγάλης διεθνούς καταιγίδας.
Το γεγονός
Και εγένετο Mega
Δευτέρα 20 Νοεμβρίου 1989 και στις 3 μ.μ., χιλιάδες Ελληνες παρακολουθούν εκστασιασμένοι την έναρξη λειτουργίας του πρώτου ιδιωτικού τηλεοπτικού σταθμού στη χώρα. Αλλο ένα κρατικό μονοπώλιο, που έχει σπάσει ήδη στο ραδιόφωνο από το 1987, αλλά εν μέρει και στην τηλεόραση με την ελεύθερη εκπομπή ξένων δορυφορικών καναλιών (ανάμεσά τους και το MTV) την ίδια χρονιά, καταρρέει με πάταγο.
Το τραγούδι
Η αγάπη ίσως ξέρει
«Βουλιάζουμε όλο και πιο κάτω / όλο πιο βαθιά / πότε θα πιάσουμε επιτέλους πάτο πια». Ο Νίκος Πορτοκάλογλου γράφει το 1988 το τραγούδι που βάζει σε στίχους το κλίμα απογοήτευσης και σήψης που φέρνει το σκάνδαλο Κοσκωτά.
Η συναυλία
Εκείνο το βράδυ…
Δεν ήταν στο απόγειο της τεράστιας διαδρομής τους. Δεν είχαν πλέον τον Ρότζερ Γουότερς. Αλλά το 1989 δεν είχαμε το περιθώριο να σνομπάρουμε τους Pink Floyd. Και πολύ καλά κάναμε. Γιατί μας ανταπέδωσαν το αθηναϊκό sold out με μία από τις καλύτερες, τις πιο φαντασμαγορικές, τις πιο αλησμόνητες συναυλιακές εμπειρίες που έχει να θυμάται μια ολόκληρη γενιά. Στις 31 Μαΐου του 1989, στο Ολυμπιακό Στάδιο της Αθήνας, γράφτηκε Ιστορία.
Τι θυμάμαι
Το απέραντο φρενοκομείο
Ηταν ασφαλώς περίεργο να συνεργάζονται στην κυβέρνηση Ζολώτα οι μόλις παραπέμψαντες και οι μόλις παραπεμφθέντες, όταν μάλιστα οι πρώτοι μιλούσαν για «κάθαρση» και απατεώνες και οι δεύτεροι για «βρώμικο ’89» και σκευωρούς. Θυμάμαι να συζητώ αυτό το ζήτημα με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή στο σπίτι του στην Πολιτεία. Ηταν ιδιαίτερα ανήσυχος με όλα αυτά και κατηγορηματικά αντίθετος με την παραπομπή του Παπανδρέου στο Ειδικό Δικαστήριο και τον σχηματισμό των αριστεροδεξιών κυβερνήσεων Τζαννετάκη και Ζολώτα. Χαρακτηριστικά μου είχε πει:
«Αυτά είναι περίεργα πράγματα. Ανοησίες. Οι νόθες καταστάσεις δεν θεραπεύονται με νόθες λύσεις. Του είχα πει του Μητσοτάκη να πάει αμέσως σε εκλογές. Να μην κάνει όλα αυτά τα ακροβατικά. Δεν με άκουσε». Λίγο αργότερα, μάλιστα, είχε δημόσια δηλώσει για τις παραπομπές και τις συγκυβερνήσεις ότι η Ελλάδα έχει μεταβληθεί σε ένα απέραντο φρενοκομείο.
ΠΑΝΟΣ ΛΟΥΚΑΚΟΣ
Δημοσιογράφος
Τι τρώγαμε
Fast food για όλους
Το fast food στην Ελλάδα δεν το έφεραν τα McDonald’s, που ανοίγουν στην πλατεία Συντάγματος το πρώτο τους εστιατόριο στην Ελλάδα τον Νοέμβριο του 1991, ενάμιση χρόνο μετά τα ιστορικά εγκαίνια του αντίστοιχου καταστήματος στη Μόσχα. Εχουν προηγηθεί από το 1989 τα θρυλικά Wendy’s στη Σταδίου, οι δύο βασικοί ελληνικοί παίκτες της αγοράς (τα Goody’s και τα Hambo) και κυρίως πολλά τοπικά (και ονομαστά) μπεργκεράδικα που ανθούν από το τέλος της δεκαετίας του ’70 σε πολλές γειτονιές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.
Το περιοδικό
Στον αστερισμό του ΚΛΙΚ
Παρά τα όσα καταμαρτυρούνται στη δεκαετία του ’80 για την Ελλάδα, είναι χρόνια ραγδαίου κοινωνικού και οικονομικού εκσυγχρονισμού. Η έκδοση του ΚΛΙΚ, τον Απρίλιο του 1987, έρχεται να αποτυπώσει στον περιοδικό Τύπο τις ραγδαίες αλλαγές με μια τολμηρή για την εποχή και ενίοτε προβοκατόρικη θεματολογία που σφράγισε τη μετάβαση από την πιο άγουρη εποχή της Μεταπολίτευσης σε μια πολύ διαφορετική, όπου πρωταγωνιστές δεν ήταν η πολιτική ή οι ιδέες, αλλά η κατανάλωση και η ποπ κουλτούρα.
Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
Επιμέλεια: Δημήτρης Ρηγόπουλος
