Στις 17 Φεβρουαρίου 2023 ο Μωυσής Ελισάφ «προσετέθη εις τους πατέρας αυτού» (Κριταί, 2:10) και δύο μέρες αργότερα ετάφη στο εβραϊκό νεκροταφείο των Ιωαννίνων. Ολοκληρώθηκε προχθές και η περίοδος των σλοσίμ (chelochim, οι 30 ημέρες πένθους), αντίστοιχη με τα σαράντα των χριστιανών. Είχε ρυθμίσει ο ίδιος έτι ζων όλα τα σχετικά με την κηδεία του. Eνας άνθρωπος που δεν θρήσκευε, που δεν τηρούσε τους λατρευτικούς και διατροφικούς κανόνες του ιουδαϊσμού, έδωσε ρητές εντολές για την κηδεία του και όρισε ακόμη και να προσφερθεί το προβλεπόμενο φαγητό του πένθους στο σπίτι του μετά την ταφή και να γίνει εκεί η νενομισμένη προσευχή και η κεριά (qeri’ah, διάρρηξη των ιματίων). Για κάποιον που έχασε 35 στενούς συγγενείς του στο Ολοκαύτωμα η εβραϊκή ταυτότητα είναι απολύτως μη απαρνήσιμη, οι εντολές όμως αυτές σημαίνουν κάτι παραπάνω από τούτο το αυτονόητο, σημαίνουν, νομίζω, τιμή στη μνήμη των γονιών του, τιμή στη μνήμη των προγόνων της μικρής κοινότητας των Ιωαννίνων. Ο Μωυσής Ελισάφ ήξερε τι απήχηση επρόκειτο να έχει η κηδεία του και ήθελε αυτή η τιμή να μην περιοριστεί στο πρόσωπό του, αλλά να επεκταθεί και στην κοινότητά του, μια κοινότητα νεκρών ουσιαστικά.
Ο θάνατος του Μωυσή Ελισάφ προκάλεσε πράγματι πανελλήνια συγκίνηση. Δεν θυμάμαι άλλον θάνατο δημάρχου, τις τελευταίες δεκαετίες, που να έχει προκαλέσει κάτι παρόμοιο. Η Ελλάδα όλη θρήνησε τον δήμαρχό της. Ποια είναι η εξήγηση άραγε γι’ αυτό; Το έργο που έκανε στα Γιάννενα; Μα δεν το ξέρουν οι περισσότεροι. Οι εξαιρετικές πολιτιστικές εκδηλώσεις που διοργάνωνε; Μα αυτές απευθύνονταν σε 100-200 ανθρώπους. Ας μην πολλαπλασιάζουμε άσκοπα ερωτήματα: η εξήγηση είναι το πρόσωπό του, αυτό που ήταν ο ίδιος! Ο κόσμος όλος, λόγιοι και αλόγιοι, αναγνώριζαν, διαισθητικά οι περισσότεροι, στο πρόσωπο του Μωυσή Ελισάφ τον σπάνιο συνδυασμό ήθους και ικανότητας, ακεραιότητας και αποτελεσματικότητας, πνευματικής καλλιέργειας και πρακτικού πνεύματος, οραματισμού και ρεαλισμού, ευφυΐας και καλοσύνης, κύρους και προσήνειας.
Ο κόσμος όλος, λόγιοι και αλόγιοι, αναγνώριζαν, διαισθητικά οι περισσότεροι, στο πρόσωπό του τον σπάνιο συνδυασμό ήθους και ικανότητας.
Μου έκανε εντύπωση στους επικηδείους που εκφωνήθηκαν ή γράφτηκαν για τον Μωυσή Ελισάφ πόσο πολλές φορές ειπώθηκε η λέξη φίλος. Για ορισμένες περιπτώσεις ξέρω ότι ήταν πρόσφατες γνωριμίες, που δεν είχαν προλάβει να γίνουν φιλίες. Χρειάζεται καιρός και πολλές συναντήσεις για να γεννηθεί αυτό το σπάνιο είδος που είναι η φιλία. Και όμως, όλοι αυτοί που μιλούσαν για τη φιλία τους με τον Μωυσή Ελισάφ δεν ψεύδονταν. Ηταν εκείνος που τους μετέδιδε το αίσθημα αυτό, που τους έκανε να νιώθουν φίλοι και όχι απλοί γνώριμοι. Ο Μωυσής Ελισάφ είχε την ικανότητα της φιλίας, ήξερε να είναι φίλος, ήξερε να περπατάει δίπλα σου, να συμπαραστέκεται αθόρυβα και διακριτικά, χωρίς να σε κάνει να νιώθεις υποχρεωμένος, ήξερε να ενισχύει και να ενθαρρύνει, ήταν γενναιόδωρος και φιλόξενος, καλός και ειλικρινής συζητητής, χωρίς μισόλογα και κρυψίνοιες. Είχε κύρος αλλά δεν ήταν βαρύγδουπος, ήταν ανάλαφρος. Χαιρόσουν να είσαι μαζί του. Στην ιστορία της σκέψης, από τον Αριστοτέλη μέχρι σήμερα, έχει συζητηθεί πολλές φορές το ζήτημα της φιλίας. Με όποιον τρόπο και αν τη θεωρήσεις, βέβαιο είναι ότι η φιλία χρειάζεται ανιδιοτέλεια για να υπάρξει. Δεν περιορίζεται μόνο στους ενάρετους, όπως ήθελε ο Αριστοτέλης, αλλά πάντως συμφεροντολόγοι και εγωπαθείς νάρκισσοι δεν μπορούν ποτέ να είναι φίλοι. Ακριβώς επειδή η φιλία χρειάζεται ανιδιοτέλεια, δεν μένει ποτέ εντελώς ιδιωτική υπόθεση, αλλά έχει αντανάκλαση και στη δημόσια ζωή. Ο Μωυσής Ελισάφ ήταν φίλος μέσα στον κατεξοχήν άφιλο κόσμο, που είναι ο κόσμος των πολιτικών. Κυβέρνησε την πόλη των Ιωαννίνων με τον τρόπο που την κυβέρνησε επειδή ήξερε να είναι φίλος. Κυβέρνησε με την ανιδιοτέλεια του φίλου.
Πρέπει οπωσδήποτε να προσθέσω ότι ο Μωυσής Ελισάφ ήταν καλλιεργημένος και μορφωμένος άνθρωπος, δηλαδή, για να μη λέμε λόγια του αέρα, ένας άνθρωπος που διάβαζε πολύ. Ενας από τους λόγους που έκανε σωστές επιλογές στον δημόσιο βίο του οφείλεται ακριβώς στα κριτήρια που είχε διαπλάσει χάρη στην παιδεία του. Δεν διάβαζε μόνο, αλλά και έγραφε. Οι εκδόσεις Πόλις έχουν αποφασίσει την έκδοση μιας επιλογής κειμένων του, όπου θα φανεί το εύρος της παιδείας του.
Ο Μωυσής μού έκανε το μεγάλο δώρο να ζήσω δίπλα του τις τελευταίες μέρες της ζωής του. Ανταλλάξαμε πολλά αυτές τις ώρες, όταν πια έχουν σωθεί τα ψέματα, που τα κρατάω μέσα μου για την ιδιωτική μου θλίψη. Θα σημειώσω μόνο δυο λόγια, χωρίς λεπτομέρειες, γιατί πιστεύω ότι ο τρόπος που πεθαίνουμε έχει και αυτός τη σημασία του για τους άλλους. Σπουδαίος γιατρός καθώς ήταν, ήξερε ακριβώς τι του συνέβαινε. Δεν μπορούσε να τον ξεγελάσει κανείς, έστω και για λίγο, με ψεύτικες ελπίδες. Φοβήθηκε, φοβήθηκε πολύ, έκλαψε. Το αναφέρω με απολύτως θετικό τρόπο, ως βαθιά ανθρώπινη στάση, όταν ο θάνατος με βεβαιότητα πλησιάζει. Εκανε ό,τι ήταν δυνατόν ιατρικά να γίνει, δεν παραιτήθηκε. Το μυαλό του όλες αυτές τις τελευταίες μέρες, ούτε τρεις μήνες καλά καλά, ήταν σε αυτό που θεωρούσε ο ίδιος ως το μεγάλο έργο του, στον Δήμο των Ιωαννίνων, το επιστέγασμα της ζωής και της προσφοράς του, και είχε αγωνία να μη σκορπίσουν όσα είχε προλάβει να κάνει, αλλά να συνεχιστούν. Οταν κατάλαβε ότι χάθηκε και η τελευταία ελπίδα για μια μικρή έστω παράταση, έφυγε από την Αθήνα με την καθαρή απόφαση να γυρίσει να πεθάνει σπίτι του. Εδωσε στη γυναίκα του αναλυτικές οδηγίες για την κηδεία του και έκλεισε τα μάτια του σχεδόν ειρηνικά. Πέθανε λίγο πρόωρα, αλλά έζησε πλούσια ζωή, αγάπησε και αγαπήθηκε. Δεν ξέρω πόσο μπορεί να τον παρηγορούσε αυτό τις επιθανάτιες μέρες του. Ας αναπαύεται εν ειρήνη. Εις μνημόσυνον αιώνιον έσται δίκαιος (Ψαλμοί (111(112): 6).
