Στέκονται όρθιες, αντιμέτωπες αιώνες με τα κύματα και τους ανέμους του πελάγους, κι έγιναν βάσεις για αναπαραγωγή της ζωής και ανάπτυξη ανθρώπινης δραστηριότητας σε δύσκολες συνθήκες. Σήμερα παραδίδονται σε μια πορεία ερημοποίησης, μέσω… ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Ο λόγος για πολλές νησίδες του Αιγαίου, που μαστίζονται από την ανεξέλεγκτη και επιδοτούμενη υπερβόσκηση!
«Είναι τραγωδία αυτό που αντικρίζουμε. Καταστρέφουμε τον ίδιο μας τον τόπο, πετώντας στα σκουπίδια αιώνες ολόκληρους εμπειρίας», λέει στην «Κ» ο Θόδωρος Τσιμπίδης, διευθυντής του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος», μερικές ημέρες μετά την επιστροφή από ακόμη έναν κύκλο επιτόπιας έρευνας σε νησίδες του Αιγαίου με το ερευνητικό σκάφος Aegean Explorer. Η έρευνα έγινε στο πλαίσιο του διεπιστημονικού Προγράμματος για τη Διατήρηση των Νησίδων του Αιγαίου (Aegean Islet Conservation Project), όπου μαζί με το «Αρχιπέλαγος» συμμετέχει η Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου του Τορόντο John H. Daniels Faculty of Architecture, Landscape & Design. Τις τελευταίες δεκαετίες σε πολλές νησίδες έγινε απόβαση (επιδοτούμενων) αιγοπροβάτων.
«Η επιδότηση είναι με το κεφάλι. Ετσι κάποιοι πήραν πλήθος κατσικιών και στη συνέχεια άφησαν τα ζώα πάνω σε μια νησίδα. Λύση φθηνή, καθώς δεν χρειάζεται ούτε περίφραξη ούτε φύλαξη. Φροντίδα μηδέν. Κάποιοι δεν ασχολήθηκαν καν με τη διατροφή των κατσικιών, που άρχισαν να τρώνε οτιδήποτε φυτρώνει πάνω στο νησί. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα παρατάνε ακόμη και χωρίς νερό και βρίσκουμε πολλά νεκρά. Σε μια περίπτωση τα κατσίκια έμειναν πέντε χρόνια χωρίς φαγητό και νερό, επειδή πέθανε ο ιδιοκτήτης τους!», αναφέρει ο κ. Τσιμπίδης, επικεφαλής του προγράμματος Aegean Islet Conservation. Δεν υπάρχει κάποια πρόνοια και μέριμνα για βιώσιμη κτηνοτροφία.
«Σήμερα πολλές νησίδες καταστρέφονται, κυρίως λόγω της υπερβόσκησης από την ανεξέλεγκτη κτηνοτροφία. Κάποιοι παρατώντας τα κατσίκια πάνω στα νησάκια οδήγησαν σε δεκαετίες ερημοποίησης», εξηγεί στην «Κ» ο Πέτρος Μπαμπασίκας, αρχιτέκτονας και διευθυντής του προγράμματος Αρχιτεκτονικής (HBA AS) στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο. «Τα κατσίκια αποψιλώνουν τα πάντα, ακόμη και τις ρίζες, σκάβουν και στο υπέδαφος να βρουν τροφή. Δεν μένει τίποτα, αφήνουν έναν άγονο τόπο. Το υπέδαφος είναι βασικό γιατί εκεί συγκεντρώνονται όλα τα θρεπτικά συστατικά, όλο το υλικό για την επόμενη φάση», σημειώνει ο κ. Μπαμπασίκας.
Οπως αναφέρει το «Αρχιπέλαγος», η υπερβόσκηση οδηγεί και σε μη αναστρέψιμη διάβρωση των νησίδων. Οταν εξαφανιστούν οι θάμνοι, που τρώνε τα κατσίκια, «σταματάει και η κατακράτηση της νυχτερινής υγρασίας (το λεγόμενο αγιάζι). Τα λίγα εκατοστά του επιφανειακού παραγωγικού χώματος των νησίδων διαβρώνονται και αυτό καταλήγει στη θάλασσα. Απομένουν οι βράχοι, όπου τίποτα δεν μπορεί πλέον να φυτρώσει».
«Εχουμε καταγράψει δεκάδες νησίδες ήδη. Κάθε μία είναι διαφορετική από την άλλη, έχει μια ενδιαφέρουσα ιστορία να μας αφηγηθεί», λέει ο Ελληνας αρχιτέκτονας. Η υποβάθμιση συντελέστηκε κυρίως τα τελευταία 30-40 χρόνια, καθώς προηγουμένως υπήρχε κοινωνική και οικονομική ζωή στις νησίδες.
«Καταστρέφουμε τον ίδιο μας τον τόπο, πετώντας στα σκουπίδια αιώνες ολόκληρους εμπειρίας», λέει στην «Κ» ο κ. Τσιμπίδης, διευθυντής του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος».
«Είχαν αναπτυχθεί πρακτικές κατακράτησης του βρόχινου νερού και της υγρασίας, σε ορισμένες υπήρχαν δέντρα, σε άλλες κήποι για να υποστηρίζουν την παρουσία των ανθρώπων, ενώ αναπτύσσονταν μικρές αγροτικο-κτηνοτροφικές μονάδες, που εντάσσονταν σε δίκτυα διακίνησης των προϊόντων τους στα άλλα νησιά. Επίσης, οι νησίδες αποτελούν καταφύγιο άγριας ζωής, όπως για παράδειγμα μεταναστευτικών πουλιών. Σε ορισμένες υπήρχαν ιστορικά παρατηρητήρια. Κάθε νησίδα είναι ένας μικρός κόσμος», λέει ο κ. Μπαμπασίκας. Ο Θοδωρής Τσιμπίδης αρμενίζει πολλά χρόνια στο Αιγαίο. Εχει δει πολλά. Παρ’ όλα αυτά δεν παύει να συναντάει καταστάσεις που τον εντυπωσιάζουν.
«Το Πετροκάραβο, βόρεια της Πάτμου, είναι ένα τρομερό τοπίο. Γύρω γύρω γκρεμός, εκτός από ένα άνοιγμα πάνω στον βοριά. Πώς να δέσει το καράβι εκεί; Κι όμως, εκεί πάνω υπάρχουν μια ακρόπολη και φροντισμένα σπίτια. Πώς ζούσαν εκεί, πάνω στον βράχο; Πώς συμβίωναν με τη φύση και εξοικονομούσαν πόρους, ενώ εμείς θέλουμε ένα σούπερ μάρκετ δίπλα μας;».
Μια άλλη νησίδα που είναι αντικείμενο μελέτης είναι η Ανυδρος, κι αυτή βoρείως της Πάτμου, καθώς και οι νησίδες Μεγάλη και Μικρή Ανθρωποφάς κοντά στους Φούρνους. «Οι άνθρωποι ζούσαν εδώ, βρήκαμε κτίσματα, καλλιεργούσαν, είχαν ζώα, είχαν μαντριά, άρα άρμεγαν, τα ζώα θα πρέπει να ήταν σε καλή κατάσταση», συμπληρώνει ο διευθυντής του «Αρχιπελάγους». Σύμφωνα με τους ερευνητές, σε νησίδες παράγονταν τυροκομικά προϊόντα, κρέας, σιτηρά, όσπρια (όπως η περίφημη άνυδρη φάβα) και άλλα.
Πρακτικές ανάκαμψης
Επόμενος στόχος του κοινού προγράμματος είναι η εγκατάσταση σε μια νησίδα ενός ερευνητικού σταθμού αφιερωμένου στην εφαρμογή πρακτικών ανάκαμψης και αντιμετώπισης της ερημοποίησης. Η διαδικασία θα περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την ανακατασκευή παλαιών οικημάτων με παραδοσιακές πρακτικές και υλικά που υπάρχουν πάνω στις νησίδες, την επαναφύτευση τοπικών ειδών θάμνων και χαμηλής βλάστησης, και την καλλιέργεια άνυδρων τοπικών ποικιλιών (όσπρια, σιτηρά).
«Ετοιμάζουμε τη δοκιμή ενός προγράμματος αναζωογόνησης πάνω σε μια νησίδα που θα μας παραχωρηθεί. Θα εφαρμόσουμε παραδοσιακούς τρόπους κατακράτησης του νερού, αναστήλωση των κατασκευών με στέγες από άργιλο, φύκια και κέδρο. Σημαντικό είναι επίσης να καταγραφούν η τοπική γνώση και οι παραδοσιακές τεχνικές, να μη χαθούν μαζί με τους παλαιότερους τεχνίτες», εξηγεί ο κ. Μπαμπασίκας. Η ομάδα θα είναι διεπιστημονική, με δασολόγους, αρχιτέκτονες τοπίου, ανθρωπολόγους και άλλες ειδικότητες.
«Αντιστρέφεται η τάση ερημοποίησης;», ρωτάμε. «Ναι, αλλά πρέπει να ξεκινήσεις από πολύ βαθιά, από το βαθύτερο υπόστρωμα, να προχωρήσεις σε ανακατανομή του εδάφους», απαντάει ο διευθυντής της Αρχιτεκτονικής του Τορόντο.
Πολλές νησίδες του Αιγαίου βρίσκονται υπό καθεστώς προστασίας Natura, όπως επισημαίνει ο κ. Τσιμπίδης. «Η περιβαλλοντική προστασία στην Ελλάδα είναι τελείως ανεπαρκής. Τι κάνουν άραγε οι υπηρεσίες για να αντιμετωπίσουν και να σταματήσουν την καταστροφή της φύσης;». Ακούει κανείς;
