Το πρώτο τετράμηνο του έτους, 42.201 μετανάστες και πρόσφυγες αποβιβάστηκαν στις ακτές της Ιταλίας, ακολουθώντας αυτή που ονομάζεται «κεντρική μεσογειακή διαδρομή». Από τις ακτές της βορείου Αφρικής μέχρι τα σικελικά λιμάνια της Κατάνια και της Αουγκούστα, αλλά ακόμα και βορειότερα ως τις περιφέρειες της Εμίλια Ρομάνα και της Τοσκάνης, οι αφίξεις στην Ιταλία δια θαλάσσης σημειώνουν αύξηση 292%, σε σχέση με το ίδιο διάστημα του 2022.
Ενδεικτικά, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, στην Ελλάδα καταγράφηκαν να φτάνουν, ακολουθώντας τους ανατολικούς θαλάσσιους δρόμους 5.104 άτομα, μέχρι τις 11 Ιουνίου. Λίγο πριν είχε αποπλεύσει από το Τομπρούκ της Λιβύης το αλιευτικό σκάφος που στοίβαξε σε κάθε σπιθαμή του εκατοντάδες ανθρώπων, μέχρι τη βύθισή του τα ξημερώματα της Τετάρτης ανοιχτά της Πύλου.
Παρακάμπτοντας την Ελλάδα
Τη νύχτα της 25ης προς 26 Φεβρουαρίου, ένα σκάφος που ξεκίνησε από την Σμύρνη διασχίζοντας τη Μεσόγειο για τέσσερις ημέρες, αναποδογύρισε λίγα μόνο μέτρα από τις ακτές της Καλαβρίας. Οι ψαράδες του μικρού χωριού Στεκάτο ντι Κούτρο ήταν οι πρώτοι που αντίκρισαν το ξημέρωμα τις σορούς των ανθρώπων πάνω στην άμμο. Σήμερα, 98 θάνατοι έχουν πλέον επιβεβαιωθεί, ανάμεσά τους και παιδιά, ενώ άγνωστος παραμένει ο ακριβής αριθμός των αγνοουμένων. Η υπόθεση του ναυαγίου στο Κούτρο πυροδότησε πλήθος αντιδράσεων στο εσωτερικό της Ιταλίας, κυρίως εξαιτίας των διασωστικών πρωτοκόλλων που ακολουθήθηκαν.
«Τους εντόπισε η Frontex, αλλά οι Αρχές δεν ενεργοποίησαν τον μηχανισμό έρευνας και διάσωσης του λιμενικού, παρά μόνο την αστυνομία. Και τα σωστικά μέσα της αστυνομίας δεν ήταν αρκετά», λέει στην «Κ» ο δικηγόρος Νικόλα Κανεστρίνι, γνωστός για τις υποθέσεις υπεράσπισης διασωστών που αντιμετωπίζουν κατηγορίες για διακίνηση μεταναστών. «Κάθε μέρα η Μεσόγειος είναι ένας μεγάλος τάφος. Η ανθρωπότητα πάντα ήταν σε κίνηση, οι συνθήκες σε πολλές περιοχές του κόσμου είναι τόσο κακές που οι άνθρωποι δεν έχουν άλλη επιλογή από το να μετακινηθούν. Αν κάνουμε τις διαδικασίες δύσκολες για αυτούς, απλώς θα γίνει πιο επικίνδυνο για τις ζωές τους», σχολιάζει ο Κανεστρίνι για την ανάγκη εξασφάλισης ασφαλών διαδικασιών μετακίνησης.
Η διαδρομή του σκάφους που βούλιαξε στο Κούτρο ξεκινώντας από τα τουρκικά παράλια καταδεικνύει την επιλογή των μετακινούμενων να παρακάμψουν την Ελλάδα. Η προτίμηση ενός πιο μακρινού και άρα πιο επικίνδυνου προορισμού ως βέλτιστου σχετίζεται (και) με τις πολιτικές που εφαρμόζουν τα κράτη-μέλη για τους νεοεισερχόμενους.
Λίμπο
«Δεν μπορούν να γυρίσουν στη χώρα τους, δεν μπορούν να πάνε στην Τουρκία, δεν μπορούν να κινηθούν στην Ελλάδα, αφού η χώρα δεν τους χορηγεί κανενός είδους έγγραφο. Απλώς είναι σε “λίμπο” και περιμένουν», εξηγεί στην «Κ» η δικηγόρος Έφη Θάνου, μέλος της νομικής ομάδας της HIAS, της παλαιότερης οργάνωσης διεθνώς με αντικείμενο το προσφυγικό. Η παραπάνω συνθήκη αφορά τους νεοεισερχόμενους στην Ελλάδα από το Αφγανιστάν, το Πακιστάν, τη Σομαλία, τη Συρία και το Μπαγκλαντές, οι οποίοι έρχονται αντιμέτωποι με ατελέσφορες διαδικασίες εάν η Ελλάδα είναι η πρώτη χώρα υποδοχής τους. «Εάν μάλιστα εφαρμοστεί κατά γράμμα ο νόμος δεν μπορούν ούτε να διαμένουν σε καμπ, γιατί είναι άτομα εκτός συστήματος υποδοχής. Αυτοί οι άνθρωποι δεν θεωρούνται από την Ελλάδα αιτούντες άσυλο», προσθέτει η κ. Θάνου.
Η ιστορία ξεκινάει το 2016 όταν και υπογράφεται η Κοινή Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας, βάση της οποίας η τελευταία συμφωνεί να δέχεται πίσω όλους όσους περνούν στα ελληνικά νησιά διερχόμενοι από την επικράτειά της. Το 2020 όμως, με πρόσχημα την πανδημία του κορονοϊού ανάμεσα σε άλλα, η τουρκική κυβέρνηση σταματάει τις λεγόμενες «επανεισδοχές», τις οποίες μπλοκάρει μέχρι και σήμερα. Το 2021 η Ελλάδα, με υπουργική απόφαση, συγκαταλέγοντας την Τουρκία στον κατάλογο των ασφαλών τρίτων χωρών, θεωρεί ότι οι πολίτες από Αφγανιστάν, Πακιστάν, Σομαλία, Συρία και Μπαγκλαντές, όπου και αν έχουν βρεθεί στην Ελλάδα πρέπει να επιστρέψουν στην Τουρκία -στην χώρα δηλαδή που δεν αποδέχεται τις επανεισδοχές.
«Αν δεν πάρουν την απόφαση να φύγουν παράνομα, είναι υποχρεωμένοι στην εξαθλίωση»
Το αποτέλεσμα είναι οι μεταναστευτικοί πληθυσμοί να καταθέτουν αιτήματα ασύλου στην Ελλάδα που απορρίπτονται στη βάση του παραδεκτού (η Ελλάδα δεν εξετάζει, δηλαδή, την ουσία του αιτήματος, εφόσον θεωρεί ότι υπάρχει ασφαλής τρίτη χώρα για να το καταθέσουν) και παραμένουν ανήμποροι να διεκπεραιώσουν τα νομικά τους αιτήματα και να ασκήσουν τα δικαιώματα που απορρέουν από δεσμευτικές για την Ελλάδα διεθνείς συμβάσεις, για τουλάχιστον ένα ολόκληρο έτος. «Άτυπα τους αφήνουν να διαμένουν σε καμπ, αλλά σε πολλά καμπ στην Ελλάδα έχουν αποφασίσει να μην τους δίνουν πια φαγητό», λέει στην «Κ» η κ. Θάνου που δραστηριοποιείται στο πεδίο στη Λέσβο. Κάποιες οργανώσεις καλύπτουν υποτυπωδώς τις ανάγκες τους σε σίτιση, ενώ δεν λαμβάνουν προφανώς κανένα οικονομικό βοήθημα και δεν έχουν ΑΜΚΑ ώστε να τους παρέχεται πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας. «Αν δεν πάρουν την απόφαση να φύγουν παράνομα, είναι υποχρεωμένοι στην εξαθλίωση», συμπληρώνει η κ. Θάνου.
Ο φόβος της αναγκαστικής επιστροφής
Πάντως, ακόμα και η διαδικασία της επανεισδοχής να λειτουργούσε, η πιθανότητα να είναι η Τουρκία η χώρα υποδοχής παραμένει ένας ανασταλτικός παράγοντας στην επιλογή πολλών ανθρώπων που μετακινούνται. «Το ερώτημα θα πρέπει να ενταχθεί στη γενικότερη προβληματική του εάν η Τουρκία αποτελεί μια ασφαλή τρίτη χώρα σύμφωνα με τις επιταγές του ευρωπαϊκού δικαίου και της ελληνικής νομοθεσίας που ενσωματώνει τις σχετικές κοινοτικές Οδηγίες», τονίζει η κ. Θάνου. «Πάγια θέση δική μας και της συντριπτικής πλειοψηφίας των οργανώσεων του πεδίου είναι ότι η Τουρκία, ακόμα και πριν την παύση των επανεισδοχών, υπολειπόταν κατά πολύ του ευρωπαϊκού κεκτημένου σε ό,τι αφορά την προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων των προσφύγων. Ήταν υπόλογη για παραβιάσεις δικαιωμάτων στα σύνορά της, όπως επαναπροωθήσεις και απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση, ενώ σε κάθε περίπτωση χορηγεί ένα προσωρινό καθεστώς προστασίας που δεν είναι ανάλογο αυτού που προβλέπεται στη Σύμβαση της Γενεύης για τα δικαιώματα των προσφύγων», καταλήγει.
Η εγγύτητα της Ελλάδας με την Τουρκία διευκολύνει τις άτυπες αναγκαστικές επιστροφές μεταναστών, σε σχέση με την Ιταλία, τονίζουν πηγές που δραστηριοποιούνται στο μεταναστευτικό στην «Κ» και προσθέτουν ότι οι ίδιοι οι διακινητές κατευθύνουν τους ανθρώπους σε πιο δύσκολα περάσματα, υπό το φόβο της αναγκαστικής επιστροφής που σημαίνει ότι η δουλειά, που είναι προσοδοφόρα, δεν θα γίνει. Το αντίτιμο για το εισιτήριο του θανάτου στο σκάφος που ναυάγησε στην Πύλο ήταν 6500 δολάρια το κεφάλι, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των διασωθέντων.
Διεθνείς οργανισμοί όπως η Ύπατη Αρμοστεία και ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης έχουν εκφράσει από το 2017 την ανησυχία τους για τις άτυπες αναγκαστικές επιστροφές από την Ελλάδα προς την Τουρκία, υπογραμμίζοντας την υποχρέωση των κρατών για την παροχή πρόσβασης στις διαδικασίες ασύλου στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου. Ο Μηχανισμός Καταγραφής των Άτυπων Αναγκαστικών Επιστροφών της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ) αναφέρει 50 περιστατικά άτυπων αναγκαστικών επιστροφών από τον Απρίλιο του 2020 μέχρι και τον Οκτώβριο του 2022. Το ανεξάρτητο συμβουλευτικό όργανο της ελληνικής Πολιτείας σε θέματα προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μετά το τραγικό ναυάγιο ανοιχτά της Πύλου, προέβη σε δήλωση ζητώντας να καθιερωθούν ασφαλείς και νόμιμες οδοί για την πρόσβαση προσφύγων αλλά και μεταναστών στο έδαφος της ΕΕ.
Οι πληροφορίες για τις διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα στα μεταναστευτικά περάσματα διαχέονται ταχύτατα ανάμεσα στους πληθυσμούς που βρίσκονται σε κίνηση. Ορισμένοι, προκειμένου να βρεθούν γρήγορα στο κατώφλι μιας καινούριας ζωής επιλέγουν τις επικίνδυνες οδούς της μετανάστευσης από την αναμονή.
Γραφήματα: Παύλος Μεθόδιος / Καθημερινή
