Καθισμένοι καταμεσής του μουσικού κήπου στο Κέντρο Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, με τα αρώματα από τις φασκομηλιές και τα δεντρολίβανα να αναδίδονται από παντού, ένα σύννεφο έριξε ξαφνικά την παχιά σκιά του. Σε λίγο άρχισαν να πέφτουν οι πρώτες ψιχάλες. Ο κ. Απόστολος, η κ. Νέλλη, ο κ. Ματθαίος και τα άλλα παιδιά σήκωσαν τα μάτια στον ουρανό, καλοδεχούμενη η ξαφνική δροσιά – το είχε παρακάνει η ζέστη εκείνο το πρωί. Τι μνήμες ξυπνάει μια καλοκαιρινή μπόρα; Η αίσθηση της υγρασίας στο πρόσωπο, η μυρωδιά του ποτισμένου χώματος, η εικόνα μιας ομπρέλας που ανοίγει;
Κάποιοι έφεραν αμέσως μια ανάμνηση στον νου, το καταλάβαινες από ένα ανεπαίσθητο μειδίαμα. Σε άλλους η μνήμη θα ξυπνούσε αργότερα, στην επιστροφή στο σπίτι, την επόμενη μέρα ή ποτέ. Είναι μυστήριοι οι τρόποι που ο εγκέφαλος ανακαλεί πληροφορίες, αλλά αν κάτι μπορεί να πυροδοτήσει αυτή τη λειτουργία είναι οι αισθήσεις μας. Αυτός είναι ο στόχος της αισθητηριακής ξενάγησης που πραγματοποιεί μια φορά τον μήνα το ΚΠΙΣΝ και η Εταιρεία Alzheimer Αθηνών με τίτλο «Περίπατος στο Πάρκο Σταύρος Νιάρχος: Μνήμη και Αισθήσεις» που απευθύνεται σε ανθρώπους άνω των 65 ετών που θέλουν να ενισχύσουν τη μνήμη τους ή βρίσκονται στα πρώτα στάδια της άνοιας. Με ξεναγό την ψυχολόγο Αντιγόνη Λεοντή, η βόλτα ανάμεσα στα μεσογειακά φυτά, στον πευκώνα, στον μουσικό κήπο με το επιδαπέδιο μεταλλόφωνο, τα πλήκτρα χορού, τους παραβολικούς δίσκους και την περιστρεφόμενη λίθο, αλλά και στις υπαίθριες εγκαταστάσεις όπως τη Return to Sender, ένα σχόλιο της αφρικανικής καλλιτεχνικής κολεκτίβας NEST για την περιβαλλοντική επιβάρυνση από τη βιομηχανία του fast fashion, είναι για τους ηλικιωμένους συμμετέχοντες ένα ρόλερ κόστερ ερεθισμάτων που προκαλούν σκέψεις, συζητήσεις, αναμνήσεις. «Στον περίπατο τίθενται σε λειτουργία οι αισθήσεις, η αφή, η οσμή, η όραση, η ακοή», λέει η κ. Λεοντή. «Κάθε ήχος, κάθε μυρωδιά ή άγγιγμα μπορεί να συνδέεται με μια μνήμη». Βλέπω την κ. Νέλλη να χαϊδεύει ένα φυτό, το μυρίζει, δεν θυμάται πώς λέγεται, «φασκόμηλο είναι», της λέει ο κ. Απόστολος, «α ναι, βρε» κάνει εκείνη.
Η συμμετοχή στις ξεναγήσεις είναι ελεύθερη αλλά οι 20 θέσεις κλείνουν εν ριπή οφθαλμού, είναι μεγάλη η ζήτηση. Η Μαρίνα Κοκολοδημητράκη, υπεύθυνη Τύπου του ΚΠΙΣΝ, ακόμα θυμάται το τηλεφώνημα μιας κυρίας: «Μας πήρε και μας είπε “θέλω να έρθω την Τρίτη”, της είπαμε ότι δυστυχώς οι θέσεις έχουν συμπληρωθεί, κι εκείνη τότε είπε “σας παρακαλώ, θέλω να έρθω, βοηθήστε με, θέλω να θυμηθώ”. Ηταν συγκλονιστικό». Για πολλούς η επαφή με αυτές τις δράσεις είναι η επιστροφή στην κανονικότητα. «Ο εγκλεισμός και η απομόνωση στη διάρκεια της καραντίνας λειτούργησαν πολύ επιβαρυντικά για τα άτομα αυτά αλλά και για τους φροντιστές τους που είναι επίσης προχωρημένης ηλικίας και επιβαρυμένοι με άλλα προβλήματα», εξηγεί στην «Κ» η Πάτρα Μπλέκου, υπεύθυνη Επικοινωνίας της Εταιρείας Alzheimer Αθηνών. «Δεν μπορούσαν να δουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα, δεν μπορούσαν να έχουν τη ρουτίνα τους, τα ερεθίσματα μέσα στην ημέρα λιγόστεψαν, η διάθεσή τους επηρεάστηκε, το οποίο είναι πολύ κρίσιμο». Η Εταιρεία Alzheimer Αθηνών έχει πραγματοποιήσει δύο μελέτες στη διάρκεια της καραντίνας. Η πρώτη έγινε σε δείγμα 204 οικογενειών από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Ιούνιο του 2020 και διαπιστώθηκε ότι η πανδημία επιδείνωσε τη διανοητική κατάσταση και τη συμπεριφορά στο 78% των ασθενών με άνοια. Παράλληλα, οι φροντιστές βίωσαν αυξημένο σωματικό φορτίο σε ποσοστό 64% και πρόσθετο ψυχολογικό βάρος σε ποσοστό 79%. Η δεύτερη μελέτη διεξήχθη από τον Νοέμβριο του 2020 έως τον Απρίλιο του 2021 σε δείγμα 339 οικογενειών. Σύμφωνα με τα στοιχεία που συλλέχθηκαν, το 86% των ατόμων με άνοια εμφάνισε σημαντική συνολική επιδείνωση της κατάστασής του εξαιτίας της μακράς απομόνωσης, ενώ το 57,4% ανέφερε ότι η επιβάρυνση ήταν μεγαλύτερη κατά το δεύτερο lockdown.
Η παρέα έχει φτάσει στο μεταλλόφωνο και οι πιο τολμηροί πηδούν πάνω στα πλήκτρα δημιουργώντας μελωδίες. Ο μουσικός κήπος είναι από τις αγαπημένες στάσεις των συμμετεχόντων στην ξενάγηση και γιατί σε αυτό το σημείο συχνάζουν έφηβοι. «Μια φορά γίναμε μάρτυρες μιας απίθανης στιγμής όταν τα παιδιά άρχισαν να δείχνουν στους μεγαλύτερους πώς να παίζουν. Εβλεπες 20-30 άτομα μικρούς και μεγαλύτερους να παίζουν μαζί, να βοηθούν ο ένας τον άλλο, ήταν υπέροχο», λέει η κ. Κοκολοδημητράκη.
«Οταν είπαμε σε μια κυρία ότι οι θέσεις για συγκεκριμένη μέρα έχουν συμπληρωθεί, μας απάντησε “σας παρακαλώ, θέλω να έρθω, θέλω να θυμηθώ”. Ηταν συγκλονιστικό».
Αυτό ήταν το αγαπημένο σημείο της βόλτας για τον κ. Βασίλη Νικολάου, 75 ετών, που δήλωσε συμμετοχή μετά παρότρυνση της γυναίκας του. Εκείνη ήταν που πρώτη παρατήρησε πριν από δέκα χρόνια ότι είχε αρχίσει να ξεχνάει. «Λέγαμε πράγματα και μετά δεν τα θυμόμουν. Αρχισα να το προσέχω κι εγώ ότι δεν μπορούσα να θυμηθώ κάποια γεγονότα, κάποιες στιγμές». Τον τελευταίο χρόνο παρακολουθεί τα προγράμματα στο Κέντρο Ημέρας της Εταιρείας Altzheimer Αθηνών, που έχουν στόχο τη νοητική ενδυνάμωση των συμμετεχόντων, την κινητοποίηση και διατήρηση των δεξιοτήτων και των επικοινωνιακών ικανοτήτων τους. «Πάρα πολύ με έχει βοηθήσει. Μας βάζουν ασκήσεις, κάνουμε γυμναστική, τώρα ξεκινήσαμε και μουσική».
Οι ψιχάλες της βροχής πυκνώνουν. «Τι σας φέρνουν στον νου οι καλοκαιρινοί ήχοι;» ρωτάει η Αντιγόνη την παρέα. «Το θρόισμα των δέντρων, το κελάιδισμα των πουλιών, τα τζιτζίκια;» «Τις διακοπές μας στην Ερέτρια», απαντά κάποιος χαμηλόφωνα. «Εκδρομές», συμφωνεί κάποιος άλλος.
Διάγνωση
Στην Εταιρεία Alzheimer Αθηνών τα τηλέφωνα χτυπούν καθημερινά. «Είναι πάρα πολλοί αυτοί που μας καλούν ή έρχονται γιατί ανησυχούν ότι πάσχουν από άνοια», λέει η Πάτρα Μπλέκου, υπεύθυνη Επικοινωνίας της Εταιρείας. Το ποσοστό όμως που πράγματι διαγιγνώσκεται είναι μικρό. Οπως λέει η ίδια, είναι συχνό το φαινόμενο να συγχέονται κάποιες δυσκολίες στη μνήμη που μπορεί να προκαλούνται από το στρες ή από την ηλικία με τα πρώιμα σημάδια της άνοιας. «Ειδικά το Αλτσχάιμερ είναι μια μορφή άνοιας που πλήττει κατά 95% άτομα άνω των 65 ετών. Είναι πολύ σπάνιο κάποιος νεότερος να εμφανίσει Αλτσχάιμερ». Ακόμα και αν κάποιος διαγνωστεί με Ηπια Νοητική Διαταραχή, που θεωρείται προστάδιο της άνοιας (τα άτομα είναι λειτουργικά αλλά δεν μπορούν να ανακαλέσουν πρόσφατες πληροφορίες), δεν είναι απαραίτητο ότι θα νοσήσει. Περίπου ένας στους δέκα θα εμφανίσει επιδείνωση μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια και θα διαγνωσθεί με νόσο Αλτσχάιμερ ή κάποια άλλη άνοια. Οποιος το επιθυμεί πάντως μπορεί να προσέλθει σε κάποιο από τα Κέντρα Ημέρας της Εταιρείας Alzheimer Athens και να εξεταστεί εντελώς δωρεάν. Στην παρούσα φάση στη χώρα μας 160.000 άτομα πάσχουν από άνοια και 280.000 άτομα από Ηπια Νοητική Διαταραχή.
