Η εποχή των μεγάλων αναπλάσεων τελείωσε. Η έλλειψη «αποθέματος» χώρων, το υψηλό κόστος, η μακροχρόνια περίοδος σχεδιασμού και κατασκευής οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια πολλά μεγαλεπήβολα σχέδια στα συρτάρια, κάτι που συνέβη επανειλημμένως στην Αθήνα τα τελευταία 30 χρόνια. Σε πολλές βορειοευρωπαϊκές πόλεις, μια νέα τάση δείχνει να κερδίζει έδαφος. Αντί για μια μεγάλη παρέμβαση, πολλές μικρές οι οποίες κατατείνουν στον ίδιο στόχο. Δεν πρόκειται για θεωρητικό σχήμα: συμβαίνει ήδη.
Το διήμερο συμπόσιο «Μετασχηματίζοντας τα αστικά τοπία της Αθήνας», την προσεχή Πέμπτη και Παρασκευή (στην Τεχνόπολη), φιλοδοξεί να ανοίξει και στη χώρα μας τη συζήτηση για το μέλλον και την αναδιάρθρωση των πόλεών μας προς ένα πιο υγιές, πιο πράσινο, πιο βιώσιμο, πιο δίκαιο και πιο ανθεκτικό περιβάλλον. Πρόκειται για το επιστέγασμα μιας τριετούς προσπάθειας που διοργανώθηκε από την Εδρα Βιώσιμου Αστικού Σχεδιασμού του Πολυτεχνείου του Μονάχου με τη συνεργασία του ΕΜΠ, τη χορηγία του Ιδρύματος Schwarz και την υποστήριξη του Δήμου Αθηναίων. Στο συμπόσιο θα συμμετάσχουν Ελληνες και ξένοι ειδικοί από τον χώρο της αρχιτεκτονικής, της αρχιτεκτονικής τοπίου, ακαδημαϊκοί, ερευνητές, καθηγητές και εκπρόσωποι του δήμου για να μοιραστούν τις εμπειρίες τους και να παρουσιάσουν τις προσεγγίσεις τους σχετικά με τις τρέχουσες και τις μελλοντικές αστικές αλλαγές.
Πολλά ζητήματα
Το πρόγραμμα «έτρεξαν» ο Μαρκ Μικαέλι, καθηγητής στο Πολυτεχνείο Μονάχου, ο Τάσος Ροΐδης και ο Νόρμπερτ Κλινγκ, συνεργάτες του Πολυτεχνείου. «Μετά την οικονομική κρίση στην Αθήνα, ακολούθησε μια αναπτυξιακή έκρηξη. Ομως η πόλη δεν συζήτησε ποτέ πώς επηρεάζει αυτό τη διαδικασία μετασχηματισμού της», λέει στην «Κ» ο κ. Μικαέλι. «Υπάρχουν πολλά ζητήματα που πρέπει να βρεθούν στο επίκεντρο ενός εκτεταμένου διαλόγου ανάμεσα σε όσους διαμορφώνουν την πόλη. Για παράδειγμα, το πώς θα ανταποκριθούμε στην κλιματική αλλαγή και τις χωρικές ανισότητες, ή πώς θα μετατρέψουμε την έλλειψη ελεύθερων χώρων και αντικρουόμενους στόχους και συμφέροντα σε καταλύτη για νέες συνεργασίες».
Διήμερο συμπόσιο στην Τεχνόπολη με τη συμμετοχή Ελλήνων και ξένων ειδικών από τον χώρο της αρχιτεκτονικής, ακαδημαϊκών, ερευνητών, καθηγητών.
Οι λύσεις, τις οποίες δοκιμάζουν τα τελευταία χρόνια οι ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις όπως το Παρίσι και η Βαρκελώνη, δεν μπορούν απαραίτητα να εφαρμοστούν σε πόλεις όπως η Αθήνα. «Η έλλειψη δημόσιων χώρων πρασίνου και ο κατακερματισμός τους είναι μια μεγάλη πρόκληση στον μετασχηματισμό της Αθήνας. Οι νέες ιδέες πρέπει να αναπτυχθούν με τη συνεργασία δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, με τρόπους που αυτό δεν έχει ξανασυμβεί έως σήμερα. Πρέπει επίσης να λαμβάνουν υπόψη την κοινωνική διαστρωμάτωση του πληθυσμού. Αναμφίβολα, οι οικονομικά πιο εύρωστοι μπορούν εύκολα να συζητήσουν για την πράσινη μετάβαση – στην Αθήνα όμως όπου το οικονομικό επίπεδο του πληθυσμού είναι χαμηλό, ο σύγχρονος πολεοδόμος πρέπει με τις παρεμβάσεις του να ενισχύσει την κοινωνική συνοχή».
Σε πόλεις όπου όλα είναι χτισμένα, όπως η Αθήνα, το ενδεχόμενο να υλοποιηθούν μεγάλες αναπλάσεις είναι μικρό. «Δεν είναι απαραίτητο να κάνεις μια μεγάλη αστική ανάπλαση, σε τέτοιες πόλεις είναι πιθανό πια να μην μπορείς. Προσωπικά δεν πιστεύω πια στις μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις, αλλά σε έναν στρατηγικό σχεδιασμό τον οποίο θα υπηρετήσουν πολλά μικρά projects. Στο Γκντανσκ της Πολωνίας, για παράδειγμα, έκαναν έναν σχεδιασμό για το πώς θα αλλάξουν τη διαχείριση νερού στην πόλη έως το 2040, που περιλαμβάνει μέχρι και τις αυλές των σπιτιών. Ξέρουν ότι θα χρειαστεί δύο δεκαετίες για να υλοποιηθεί, αλλά τους εμπνέει να εργαστούν σε αυτή την κατεύθυνση».
Πώς μπορεί να διδαχθεί η Αθήνα από το Μόναχο; «Μπορεί να μάθει από τις ήπιες στρατηγικές παρεμβάσεις, που έχουν μια οργανωμένη μεθόδευση», λέει ο Τάσος Ροΐδης, επιστημονικός συνεργάτης του Πολυτεχνείου Μονάχου. «Ενα καθημερινό παράδειγμα είναι τα πεζοδρόμια. Στο Μόναχο οι πλάκες απλά τοποθετούνται επάνω σε ένα στρώμα από χώμα, χαλίκι και άμμο. Ετσι το πεζοδρόμιο είναι υδατοπερατό, συντηρείται πιο εύκολα ενώ αφαιρείται και πιο εύκολα προκειμένου να συντηρηθούν τα υπόγεια δίκτυα. Είναι μια απλή, λειτουργική επιλογή η οποία διευκολύνει και τη δημοτική αρχή αλλά και την καθημερινότητα του πολίτη. Στη μεγάλη κλίμακα, το Μόναχο είναι ένα παράδειγμα του πώς μπορείς να έχεις θεσμοθετημένους στρατηγικούς στόχους και να τους υλοποιείς σιγά σιγά με μικρά projects». Υπάρχουν αναλογίες με την Αθήνα; «Μετά την οικονομική κρίση, η Αθήνα ξεκίνησε και πάλι την υλοποίηση κάποιων έργων και δράσεων. Ορισμένα είναι στη σωστή κατεύθυνση, λ.χ. τα “πάρκα τσέπης”. Το ερώτημα είναι αν αυτά δημιουργούνται στοχευμένα, με βάση οικονομικά και κοινωνικά κριτήρια που ορίζονται από ένα σχέδιο δράσης, ή απλά γίνονται για να τσεκάρουμε κάποια κουτάκια στη θητεία μας».
Ιδέες φοιτητών
Το εκπαιδευτικό κομμάτι έπαιξε σημαντικό ρόλο στο τριετές πρόγραμμα. Φοιτητές από την Ελλάδα και τη Γερμανία κλήθηκαν να σκεφτούν και να σχεδιάσουν μικρά έργα, που θα μπορούσαν να βελτιώσουν τοπικά το επίπεδο ζωής. Παράλληλα, οι καθηγητές βρίσκονταν σε συνεργασία για τον τρόπο διδασκαλίας. «Αν θέλουμε αυτός ο μετασχηματισμός να συμβεί, πρέπει να εκπαιδεύσουμε την επόμενη γενιά αρχιτεκτόνων, να δημιουργήσουμε δίκτυα ανάμεσα στα πανεπιστήμια ώστε οι φοιτητές να αντιληφθούν τις διαδικασίες αστικού μετασχηματισμού», λέει ο κ. Μικαέλι. «Η πόλη μπορεί να επωφεληθεί από τις φρέσκες ιδέες που οι φοιτητές θα φέρουν, από τους πειραματισμούς τους, από τη μη συμβατική σκέψη τους. Οι πόλεις πρέπει να είναι αισιόδοξες και οι νέοι επιστήμονες μπορούν με μικρή υποστήριξη να τους δώσουν νέα πνοή».
«Οι πόλεις δεν αλλάζουν με μαγικές κινήσεις σαν του Χάρι Πότερ»
Σύμφωνα με τον κ. Τουρνικιώτη, στόχος των αρχιτεκτόνων πρέπει να είναι η εφαρμογή. «Δεν χρειαζόμαστε πολύ τολμηρές αλλά ανεδαφικές προτάσεις, ή μεγαλεπήβολα σχέδια που θα περιμένουν να υλοποιηθούν κάποια στιγμή στο μέλλον, μέχρι που να αχρηστευθούν. Το ζήτημα είναι να ενεργοποιηθεί μια διαδικασία υλοποίησης έστω μικρών έργων, που θα βρίσκονται σε συνέργεια μεταξύ τους και σε βάθος χρόνου σωρευτικά θα αλλάζουν τις πόλεις μας προς το καλύτερο».
«Δεν χρειαζόμαστε τολμηρές αλλά ανεδαφικές προτάσεις», λέει ο κ. Τουρνικιώτης, και τονίζει ότι στόχος των αρχιτεκτόνων πρέπει να είναι η εφαρμογή.
Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης συνεργάστηκε πολλές φορές με τον Δήμο Αθηναίων τα τελευταία χρόνια: για παράδειγμα συμμετείχε στη διαπαραταξιακή επιτροπή διαβούλευσης για τον «Μεγάλο Περίπατο», ήταν επικεφαλής της κριτικής επιτροπής του διαγωνισμού για το μουσείο στην Ακαδημία Πλάτωνος και άλλα. «Σήμερα στην Αθήνα συμβαίνουν πολλά. Υπήρξαν μεγαλεπήβολα προγράμματα όπως το Rethink Athens που παρότι μελετήθηκαν εκτενώς έμειναν στο ψυγείο. Υπάρχει ο Μεγάλος Περίπατος, έργα του οποίου προχώρησαν έπειτα από μήνες διαβουλεύσεων. Ο δήμος προχωράει σε πολλές μικρές παρεμβάσεις ενεργοποιώντας παλαιότερους διαγωνισμούς, λ.χ. για το Σύνταγμα, την πλατεία Θεάτρου, τη Βασιλίσσης Ολγας, το κάτω τμήμα της οδού Ερμού. Κατά τη γνώμη μου, τα έργα αυτά δεν είναι σκόρπια, υπάρχουν κάποιες κεντρικές διεργασίες πίσω από όλα αυτά. Είναι σαν μικρά μπαλώματα, που καλύπτουν μια ανάγκη, συμπληρώνουν άλλες παρεμβάσεις».
Ζούμε το τέλος του πολεοδομικού σχεδιασμού, τουλάχιστον με τη μορφή που τον γνωρίζαμε; «Το πρόβλημα στην Αθήνα είναι ότι έχουμε διεκδικήσεις πολλών ετών και μεγαλεπήβολα σχέδια, από τα οποία υλοποιήθηκαν μόνο θραύσματα ή σχεδόν τίποτα. Επειτα από πολλά χρόνια εμπειρίας έχω καταλήξει ότι ο συνολικός στρατηγικός σχεδιασμός είναι μια χίμαιρα. Είναι ανεδαφικό να περιμένουμε από ένα σχεδιασμό να ελέγξει τα πάντα γύρω από ένα χώρο που είναι κατακερματισμένος, ανήκει σε ιδιώτες όπως λ.χ. ο Ελαιώνας. Χρειαζόμαστε υλοποιήσιμες παρεμβάσεις, που να εμπίπτουν στην κοινή αντίληψη και να κινητοποιούνται από το Δημόσιο σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε την πόλη, με μαγικές κινήσεις σαν τον Χάρι Πότερ».
Οι πόλεις αλλάζουν συνέχεια και συνήθως όταν αντιλαμβανόμαστε μια αλλαγή, αυτή έχει ήδη συντελεστεί προ πολλού. «Οπως έγινε με την υποβάθμιση στο κέντρο της πόλης, την οποία καταλάβαμε στην οικονομική κρίση αλλά είχε ξεκινήσει μια δεκαετία νωρίτερα. Δεν μπορούσαμε να αντιληφθούμε ότι επίκειτο η “ξενοδοχοποίηση” της περιοχής γύρω από την Ομόνοια, όταν μέσα στην οικονομική κρίση αγοράζονταν μεγάλα κτίρια από επενδυτές; Κι όμως, αναλωθήκαμε σε συζητήσεις, γιατί φοβηθήκαμε ότι οι παρεμβάσεις του Rethink Athens θα εξεδίωκαν τους μετανάστες από την Ομόνοια – και τελικά τους έδιωξαν μια δεκαετία μετά τα ξενοδοχεία».
