«Μπούλινγκ». «Τοξικός». «Νάρκισσος». Τ’ ακούμε κάθε μέρα. Ολοι έχουμε τραύματα. Ειδικά στο TikTok και το Instagram. Μας κακοποίησαν γονείς, σύντροφοι και φίλοι, και τώρα θα σας λέμε γι’ αυτό. Η διείσδυση ψυχολογικών όρων στο καθημερινό λεξιλόγιο φτάνει και σε ακρότητες. Λέμε, «είναι τοξική», άμα η άλλη δεν πάει με τα νερά μας. Λέμε, «έχει κατάθλιψη», ενώ ο άνθρωπος έχει τις μαύρες του. Μιλάμε, όμως, για τα νοσηρά εργασιακά περιβάλλοντα με την ίδια «ευκολία» που μιλάμε για προσωπικές σχέσεις βασισμένες στην εκμετάλλευση και στην παραπλάνηση; Και αν όχι, μήπως υπάρχει κάποιο φράγμα ντροπής;
Μήπως είμαστε στη φάση που δεν ντρεπόμαστε να πούμε πως ο/η σύντροφός μας μας παραπλανά, αλλά ντρεπόμαστε να μιλήσουμε για συναδέλφους ή εργοδότες που κάθε πτυχή της συμπεριφοράς τους είναι ένας ύπουλος τρόπος δημιουργίας ενοχών για στοιχειώδεις απαιτήσεις; Για παράδειγμα, στα τοξικά εργασιακά περιβάλλοντα, η εργασία αποσυνδέεται από την αμοιβή, οι τυπικότητες απαλείφονται (παρόλο που η οριοθετημένη συμπεριφορά μάλλον πουθενά αλλού δεν είναι τόσο αναγκαία) και όλοι γίνονται «μια παρέα» όπου σταδιακά αμείβεσαι κατά 80% με αποδοχή και κατά 20% με χρήμα. Μάλιστα, εάν η τοξική δουλειά είναι όλη μέρα, μάλλον δεν έχεις και από πού αλλού να πάρεις αγάπη και αποδοχή, επομένως σου μένουν τα σόσιαλ και το κακοποιητικό εργασιακό περιβάλλον. Τα χρειάζεσαι σε κάθε πτυχή της μίζερης ζωής σου.
Στη χώρα μας, όποιος έχει δουλέψει ξέρει πολύ καλά πως υπάρχουν κακοποιητικά εργασιακά περιβάλλοντα και δεν εκπλήσσεται που σερβιτόροι σερβίρουν κολυμπώντας. Κάθε άλλο, είναι τόσο βαθιά εμπεδωμένη στην εργασιακή μας κουλτούρα η φριχτή μεταχείριση, που δεν κάνει εντύπωση. Οπως με κάθε μορφή κακοποίησης που κρατάει καιρό, συνηθίζεις, ρίχνεις τις προσδοκίες, βρίσκεις τρόπους να επιβιώσεις, συνδέεις τη μοίρα σου με τη μοίρα του κακοποιητή και προσπαθείς να κάνεις τη δουλειά σου ανάμεσα σε φωνές, καθυστερήσεις στους μισθούς, επισφάλεια και παράλογες αναθέσεις. Μερικές φορές, το μπούλινγκ έρχεται κι από τα κάτω, από την απουσία εργασιακής ηθικής των συναδέλφων ή από παλιοσυμπεριφορές, κουτσομπολιά και ακατέργαστα συναισθήματα που βγαίνουν στον πιο λάθος χώρο για feelings, τη δουλειά.
Γνωστοί και φίλοι που εργάζονται σεζόν έχουν πάντα τρομακτικές ιστορίες να διηγηθούν. Πολλοί μετά τη σεζόν κατέληξαν στο ντιβάνι του ψυχιάτρου ή έφτασαν να λαμβάνουν αλλοπρόσαλλες αποφάσεις για τη ζωή τους – άλλη μία κλασική αντίδραση στην κακοποίηση, η επιθυμία να κάνεις κακό στον εαυτό σου μόνος σου. Ομως, και σε δουλειές γραφείου και σε περιβάλλοντα υποτιθέμενου κύρους πολύς κόσμος έχει παραιτηθεί απ’ την ιδέα της αυτοπραγμάτωσης μέσω της εργασίας. Φυτοζωεί στην τοποθεσία λάπτοπ-κινητό-νέτφλιξ. Θα έπαιρνε αποφάσεις για αλλαγές, αλλά λίγο η κακοποίηση, λίγο η διάσπαση της προσοχής, λίγο η μονίμως χυλώδης εργασιακά ημέρα που δεν συνοψίζεται και δύσκολα ξεπερνιέται, έχει ξεχάσει ποιος ήταν και πού πάει. Μένει το micromanagement, η ζωή ως project.
Η κακομεταχείριση στη δουλειά φέρνει ντροπή. Αρχίζεις να φτιασιδώνεις τη θέση για γνωστούς και φίλους. Ισως λες μέχρι και ψέματα για το τι ακριβώς κάνεις ή το ρίχνεις στ’ αστεία (από κάπου πρέπει να πιάνεται κανείς). Σπαταλάς ώρες συναισθηματικής εργασίας (emotional labor) ώστε να πλάσεις ένα αφήγημα που προσδίδει νόημα στα πράγματα. Ψάχνεις να δικαιολογήσεις τον κακοποιητή, μαθαίνεις να σκέφτεσαι όπως σκέφτεται και να προβλέπεις τα παράλογα ξεσπάσματά του. Εν ολίγοις, γίνεσαι άλλος άνθρωπος, απομακρυσμένος από τους στόχους και τις επιθυμίες σου.
Στο μυθιστόρημα Νapoli mon amour ο κεντρικός ήρωας νιώθει ένας άχρηστος αργόσχολος που παίρνει πενηντάευρα από τους γονείς του. Δεν έχει δουλειά, δεν βρίσκει νόημα στις μέρες του. Το βιβλίο αφήνει να διαφανεί με διαύγεια η ντροπή που αισθάνεται κανείς όταν δεν κερδίζει τα χρειώδη της ζωής ή όταν πρέπει να ανεχθεί ανήκουστα πράγματα για να τα κερδίσει. Είναι χαρακτηριστικό το σημείο όπου ο κεντρικός χαρακτήρας ψάχνει δουλειά, υπάρχει ανοιχτή θέση στην εξυπηρέτηση πελατών, αλλά εκεί πληρώνεται όποιος πιάνει κάτι υψηλούς στόχους παραγωγικότητας.
Η ντροπή για τη δουλειά εμποδίζει τη διάχυση κρίσιμης πληροφορίας. Η πληροφορία δεν βγαίνει προς τα έξω και οι κακοποιητές δεν τιμωρούνται. Η δίκαιη τιμωρία τους έρχεται μόνο έπειτα από κατακραυγή ή όταν κάνουν πραγματική εποπτεία οι ελεγκτικές αρχές. Ισως, λοιπόν, χρειάζεται ένα ΜeΤoo της εργασίας; Μία κατακραυγή που δεν θα λειτουργεί υπόγεια, προφορικά και μεταξύ των ατόμων του εκάστοτε κλάδου, αλλά θα βγαίνει ηχηρή μπροστά;
Για κάποιο διάστημα, ο κόσμος θα πέφτει από τα σύννεφα που επιφανείς πολίτες, γραφεία, οργανισμοί και προβεβλημένες επιχειρήσεις είναι αναίσχυντοι κακοπληρωτές, μικροαπατεώνες, μάστορες στην ανασφάλιστη εργασία και ειδικοί του ξεζουμίσματος. Στο μεταξύ, όμως, θα έχει μετατεθεί η ντροπή.
