Ηδη πριν από κάποιες δεκαετίες ο αείμνηστος καθηγητής της Νομικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και ακαδημαϊκός Γεώργιος Μιχαηλίδης-Νουάρος, στην κλασική μελέτη του με τίτλο «Ο τεχνικός πολιτισμός και το αστικόν δίκαιον, εναρκτήριον μάθημα στη Νομική Σχολή» (Αθήνα, 1962) αναφέρθηκε στα προβλήματα που δημιουργεί η κατά γεωμετρική πρόοδο και με ιλιγγιώδη ταχύτητα εξέλιξη του τεχνικού πολιτισμού, ταυτοχρόνως όμως αναφέρθηκε αφενός στις τεράστιες δυνατότητες που προσφέρονται σε όλες τις επιστήμες –οντολογικές, δεοντολογικές, ανθρωπιστικές, τεχνικές, κοινωνικές, φυσικές, ιατρικές και νομικές– και αφετέρου στις προκλήσεις που δημιουργούνται για όλες τις επιστήμες.
Στο πρόσφατο στάδιο της τεχνολογικής εξέλιξης, ιδιαίτερη πρωταγωνιστική θέση έχει πλέον η τεχνητή νοημοσύνη, η οποία, όπως επισημαίνεται, συνδέεται με τεράστιες δυνατότητες – ευκαιρίες, αλλά και με τεράστιους –για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τα ατομικά δικαιώματα– κινδύνους (ενώ αντιθέτως κατά μια άλλη άποψη είναι και «ευλογία»). Η νομική επιστήμη και τα εθνικά νομοθετικά σώματα, καθώς επίσης και τα διεθνή – ευρωπαϊκά νομοθετικά σώματα άρχισαν να ανταποκρίνονται εγκαίρως στις προσκλήσεις που τους θέτει η τεχνητή νοημοσύνη στο πλαίσιο της έννομης τάξης ενός κράτους δικαίου για την ταχεία και εύστοχη ρύθμιση των συναλλαγών, για την ομαλή και δίκαιη ρύθμιση της κοινωνικής ζωής, για την προστασία των δικαιωμάτων και ιδίως των ατομικών δικαιωμάτων και εν τέλει για τη διαφύλαξη και την ενίσχυση του κράτους δικαίου. Κάποια ειδικότερα –αστικής ευθύνης στο πλαίσιο των ιδιωτικών διαφορών και της δικαστικής διαδικασίας– ζητήματα, τα οποία με αφορμή την τεχνητή νοημοσύνη βρίσκονται στην επιστημονική επικαιρότητα και συζητούνται εντόνως στο πεδίο της προστασίας των δικαιωμάτων είναι –μεταξύ άλλων και– τα ακόλουθα:
α) Ουδείς φαίνεται να αμφισβητεί ότι η ρομποτική και η διαδικτύωση στο πλαίσιο της χρήσης ηλεκτρονικών συστημάτων συνδέονται με τη δημιουργία νέων κινδύνων.
β) Η έννομη τάξη μπορεί (και πρέπει) με τη θέσπιση –μεταξύ άλλων– ειδικών συναλλακτικών υποχρεώσεων και ειδικών δικαιικών κανόνων για τη ρύθμιση (εν προκειμένω και την αντιστροφή) του βάρους αποδείξεως να αντιδράσει στις προκλήσεις αυτές των τεχνολογικών εξελίξεων.
γ) Η αντιστροφή του βάρους αποδείξεως για την ευθύνη (έναντι τρίτων) εκείνων που χρησιμοποιούν ηλεκτρονικά συστήματα, τα οποία χαρακτηρίζονται με τη ρομποτική, την ικανότητα μαθήσεως και τη διαδικτύωση θεμελιώνεται ιδίως στην αναλογία των αντιστοίχων διατάξεων του οικείου Αστικού Κώδικος (ή του οικείου Κώδικος Πολιτικής Δικονομίας).
δ) Σχετικώς με την ευθύνη του κατόχου του αυτοκινήτου κατά την αντίστοιχη ισχύουσα νομοθεσία θα έπρεπε να διευκρινισθεί, ότι αυτή ισχύει και για τα τελείως και πλήρως αυτόματα αυτοκίνητα.
ε) Η ευθύνη του παραγωγού θα έπρεπε να συμπληρωθεί προς την κατεύθυνση, ότι σε περίπτωση πρόκλησης ζημίας από ηλεκτρονικά συστήματα, τα οποία χαρακτηρίζονται με ρομποτική, ικανότητα μαθήσεως και διαδικτύωση, πιθανολογείται, ότι υφίσταται ούτως ή άλλως παράβαση υποχρεώσεως εκ μέρους του παραγωγού (και αντίστοιχη ευθύνη του παραγωγού), ανεξαρτήτως της συνδρομής ενός λάθους (εκ μέρους) του τελευταίου (θα επιτρέπεται όμως ανταπόδειξη).
στ) Η ισχύουσα ευθύνη του παραγωγού, σύμφωνα με τον νόμο για την ευθύνη του παραγωγού, δεν θα έπρεπε να περιορισθεί.
ζ) Μεταξύ της ευθύνης του παραγωγού – προμηθευτή – χρήστου λόγω της παρεμβολής ενός ηλεκτρονικώς – διαδικτυακώς ενεργούντος με τη μορφή του «ρομπότ» βοηθού εκπληρώσεως – προστηθέντος και της απ’ ευθείας ευθύνης διακινδυνεύσεως θα έπρεπε να προτιμηθεί η καθιέρωση της ευθύνης διακινδυνεύσεως του παραγωγού – προμηθευτού – χρήστου, χωρίς βεβαίως να αποκλείεται εξ ορισμού και η παράλληλη ευθύνη του λόγω προστήσεως.
η) Δεν θα έπρεπε να θεσπισθεί (με την έννοια ενός νέου υποκειμένου δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, με ικανότητα δικαίου και διαδίκου) ένα (ως επιπρόσθετο αυτοτελές υποκείμενο δικαίου) «ηλεκτρονικό πρόσωπο» («e-Person»).
θ) Για τα ηλεκτρονικά συστήματα που χαρακτηρίζονται με ρομποτική, ικανότητα μαθήσεως και διαδικτύωση θα έπρεπε να θεσπισθεί η ευθύνη από διακινδύνευση.
ι) Την ευθύνη από διακινδύνευση θα έπρεπε να φέρουν από κοινού οι παραγωγοί – κατασκευαστές – προμηθευτές – χρήστες των αντιστοίχων ηλεκτρονικών συστημάτων, όπως, πρωτίστως, βεβαίως και οι επαγγελματίες χρήστες, των οποίων οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν – έχουν ως αντικείμενο τη χρησιμοποίηση τέτοιου είδους ηλεκτρονικών συστημάτων.
ια) Παραγωγοί – κατασκευαστές, προμηθευτές και χρήστες θα έπρεπε –πρέπει εν προκειμένω– να ευθύνονται ως εις ολόκληρον οφειλέτες (με ταυτόχρονη πρόβλεψη κατανομής της μεταξύ τους ευθύνης και αντίστοιχης αναγωγής μεταξύ τους).
ιβ) Απάντηση σε μια αυξανόμενη διαδικτύωση θα συνιστούσε και η ‒από το νόμο ενδεχομένως προβλεφθησόμενη‒ ειδική ασφάλιση για τέτοιου είδους ατυχήματα, η οποία κατ’ αποτέλεσμα θα «υποκαθιστούσε» τον φέροντα την αστική ευθύνη και θα αποκαταστούσε τελικώς και πλήρως τη ζημία (τεχνητή νοημοσύνη – ασφάλεια για ατυχήματα).
ιγ) Το ελληνικό Σύνταγμα –όπως άλλωστε και όλα τα σύγχρονα ευρωπαϊκά συντάγματα των δημοκρατικών κρατών, καθώς και η ΕΣΔΑ και η Χάρτα των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων– είναι «ανθρωποκεντρικό» και όχι «μηχανοκεντρικό» ή «ρομποτοκεντρικό». Υποκείμενα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων είναι μόνον οι άνθρωποι ή νομικά πρόσωπα που διοικούνται από ανθρώπους. Οι άνθρωποι φέρουν και την τελική ευθύνη.
ιδ) Οι δικαστικές αποφάσεις εκδίδονται από ανθρώπους – δικαστές, οι οποίοι βεβαίως πρέπει να μπορούν να χρησιμοποιούν τις βοηθητικές – εργαλειακές δυνατότητες που τους παρέχει σε τεχνικό βοηθητικό – εργαλειακό επίπεδο η τεχνητή νοημοσύνη· η δικαστική απόφαση είναι όμως «προϊόν» ανθρώπου, δηλαδή αποτέλεσμα της ανθρώπινης διανοήσεως και του ανθρώπινου πνεύματος, την οποία σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση εκφράζει με τη δικαστική του κρίση ο νόμιμος δικαστής.
* Ο κ. Νικόλαος Καν. Κλαμαρής είναι καθηγητής (ομότιμος) της Πολιτικής Δικονομίας στο τμήμα Νομικής του ΕΚΠΑ, δικηγόρος στον Αρειο Πάγο, επίτιμος διδάκτωρ Νομικής του Πανεπιστημίου Freiburg i.Br (Γερμανία).
