«Θα φτιάχνουμε λεμφοκύτταρα πιο “νέα”, πιο έξυπνα, πιο ανθεκτικά, ώστε ο καρκίνος να μην έχει μηχανισμούς να τα απενεργοποιήσει. Θα βάζουμε στη χρωματίνη τους το γονίδιο που θέλουμε, ακριβώς στο σημείο που θέλουμε. Θα αντικαθιστούμε, δηλαδή, τη φύση με… “υπερφύση”. Αυτή η μοριακή μηχανική θα δώσει τεράστια ώθηση στην Ιατρική. Τα έως τώρα αποτελέσματα είναι πολύ ενθαρρυντικά και τα επόμενα δέκα χρόνια θα δούμε ακόμη μεγαλύτερα επιτεύγματα. Η τεχνητή νοημοσύνη θα μας διευκολύνει να κάνουμε καλύτερες επιλογές. Επίσης, χρόνο με τον χρόνο θα φωτίζουμε ολοένα και καλύτερα όσα αφορούν το μικροβίωμα και θα εξελίσσουμε τις βακτηριακές θεραπείες – με καλά μικρόβια, δηλαδή. Στο μέλλον, η θεραπεία διαφόρων ασθενειών θα περνάει μέσα από το μικροβίωμα και τις παρεμβάσεις μας σε αυτό». Στην οθόνη του υπολογιστή μου βλέπω και ακούω μέσω Zoom τον καθηγητή Γιώργο Κούκο να περιγράφει το μέλλον της Ιατρικής και σκέφτομαι όλους εκείνους, τους ανθρώπους μας, που δεν πρόλαβαν· που νικήθηκαν από τον καρκίνο. Αυτή η ασθένεια, στην οποία οφείλονται σχεδόν δέκα εκατομμύρια θάνατοι σε όλο τον κόσμο κάθε χρόνο, είναι στο επίκεντρο του ερευνητικού έργου του Ελληνα επιστήμονα εδώ και δεκαετίες.
Γνωρίζοντας ότι το ανοσοποιητικό μας σύστημα έχει καθοριστικό ρόλο, το ενισχύουμε και το «εκπαιδεύουμε» ώστε να εξουδετερώνει τα καρκινικά κύτταρα και να περιορίζουμε δραστικά τις πιθανότητες υποτροπών.
Γεννήθηκε το 1961 στην Αθήνα. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Μόντενα, στην Ιταλία, όπου πήρε το διδακτορικό του. Το 1991 πήγε στις ΗΠΑ, στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια, του φημισμένου UPenn. Εκεί ειδικεύθηκε στη γυναικολογική ογκολογία και στην πορεία έγινε καθηγητής και διευθυντής του Κέντρου Ερευνών για τον Καρκίνο των Ωοθηκών και του Κέντρου Γυναικολογικού Καρκίνου. Τιμήθηκε με πολλά βραβεία, αναγνωρίσθηκε ως ένας από τους κορυφαίους γιατρούς κατά του καρκίνου στις ΗΠΑ και συγκαταλέγεται στους πρωτοπόρους της ανοσοθεραπείας. Με την ομάδα του το 2018 ανέπτυξαν το πρώτο εξατομικευμένο εμβόλιο για τον καρκίνο των ωοθηκών. Εδώ και μια δεκαετία ζει και εργάζεται στην Ελβετία, ως διευθυντής του Τμήματος Ογκολογίας στο Πανεπιστήμιο της Λωζάννης και επικεφαλής του Ερευνητικού Ινστιτούτου Ludwig για τον καρκίνο.
– Είχατε μια εντυπωσιακή πορεία στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια. Γιατί αποφασίσατε να φύγετε από τις ΗΠΑ;
– Το κοινωνικό σύστημα στις ΗΠΑ προσφέρει ευκαιρίες και δυνατότητες, και μάλιστα με γενναιοδωρία, σε όσους εργάζονται σκληρά, αλλά όχι σε όλους. Υπάρχουν χασματώδεις ανισότητες και αδικίες τις οποίες δεν άντεχα. Ολα εκεί –και η υγεία, και η κοινωνική πρόνοια– είναι αφημένα στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Σε πικραίνει να περιθάλπεις ασθενείς με καρκίνο και να ξέρεις ότι το μέλλον τους, η επιβίωσή τους ουσιαστικά, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις οικονομικές τους δυνατότητες. Eρχονταν στο νοσοκομείο άνθρωποι με τη λίστα των φαρμάκων που έπρεπε να τους χορηγηθούν και μου ζητούσαν να διαλέξω τα απολύτως αναγκαία, γιατί δεν μπορούσαν να τα αγοράσουν όλα. Ή άλλοι που ξεπουλούσαν ό,τι είχαν –σπίτια, κοσμήματα, αυτοκίνητα– για να πληρώσουν για τις θεραπείες τους. Ιατρική με τέτοιους όρους δεν μπορούσα να ασκήσω. Αυτός ήταν ο βασικός λόγος που ήθελα να επιστρέψω στην Ευρώπη. Η ευκαιρία δόθηκε από την Ελβετία, μαζί με την πρόκληση να φτιάξουμε ένα πρωτοποριακό κέντρο έρευνας για τον καρκίνο, και είμαι ευτυχής γι’ αυτό.
– Ποιες είναι οι νεότερες εξελίξεις στον πόλεμο κατά του καρκίνου;
– Εχουμε ως επιστημονική κοινότητα σημειώσει τεράστια πρόοδο με τη χρήση καινοτόμων προσεγγίσεων, όπως η στοχευμένη μοριακή θεραπεία και η ανοσοθεραπεία. Με τον συνδυασμό «εργαλείων», όπως οι κυτταρικές θεραπείες, τα νέα, εξελιγμένα φάρμακα, η χημειοθεραπεία και η ακτινοθεραπεία, έχουμε επίσης οδηγηθεί σε εντυπωσιακά αποτελέσματα που αφορούν ολοένα και περισσότερους καρκινοπαθείς. Γνωρίζοντας πια καλά ότι το ανοσοποιητικό μας σύστημα έχει καθοριστικό ρόλο στην προστασία από τον καρκίνο, το ενισχύουμε και το «εκπαιδεύουμε» ώστε να εξουδετερώνει τα καρκινικά κύτταρα και να περιορίζουμε δραστικά τις πιθανότητες υποτροπών. Ειδικά η ανοσοθεραπεία έχει κάνει άλματα και ενδείκνυται για περίπου τους μισούς ασθενείς. Από αυτούς είναι βέβαιο ότι το 40% θα έχει κλινικό όφελος. Είναι ενδεικτικό αυτό που συμβαίνει με το μελάνωμα: μέχρι πρόσφατα δεν είχαμε κανένα απολύτως όπλο για να πολεμήσουμε αυτή τη μορφή της νόσου. Σήμερα περίπου δύο στους δέκα ασθενείς θεραπεύονται.
– Ανοσοθεραπεία μόνη της ή σε συνδυασμό με άλλες θεραπείες;
– Από την κλινική πράξη προκύπτει ότι η ανταπόκριση των ασθενών είναι μεγαλύτερη όταν η ανοσοθεραπεία συνδυάζεται με πρόσθετες θεραπείες: χημειοθεραπεία, ακτινοβολία ή στοχευμένη θεραπεία σε γονίδια ή πρωτεΐνες.
– Πρώτος αναπτύξατε πριν από λίγα χρόνια ένα εξατομικευμένο εμβόλιο για τον καρκίνο των ωοθηκών με βάση δενδριτικά κύτταρα. Πώς «λειτουργεί» ένα τέτοιο εμβόλιο;
– Πράγματι, στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια αναπτύξαμε με την ομάδα μου τα πρώτα εξατομικευμένα εμβόλια για γυναίκες με καρκίνο ωοθηκών, με βάση δενδριτικά κύτταρα, τα οποία προκαλούν την απόκριση των Τ-λεμφοκυττάρων κατά των όγκων. Αποσπάσαμε από τις ίδιες τις ασθενείς τα Τ-λεμφοκύτταρα που είχαν ενεργοποιηθεί από το εμβόλιο, τα πολλαπλασιάσαμε, τα επαναπρογραμματίσαμε με καλλιέργειες στο εργαστήριο και, τέλος, τα εισαγάγαμε ξανά σε τεράστιες ποσότητες σε αυτές τις γυναίκες, ώστε να μεγιστοποιήσουμε την ανοσολογική απάντησή τους. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα είδος «ανοσολογικής μεταμόσχευσης». Σήμερα συνεχίζουμε στη Λωζάννη αυτό το πρότζεκτ, με στόχο ακόμη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα: να κάνουμε τον καρκίνο να μην μπορεί να αμυνθεί απέναντι σε μια τόσο ισχυρή επίθεση.
– Πιστεύετε ότι είμαστε κοντά σε ένα «καθολικό» εμβόλιο για τον καρκίνο;
– Η αλήθεια είναι ότι προς το παρόν τα περισσότερα από τα εμβόλια που αναπτύσσονται είναι, όπως σας είπα, εξατομικευμένα. Μπορούν, δηλαδή, να χρησιμοποιηθούν εναντίον ενός μεμονωμένου όγκου αλλά να μη λειτουργούν σε όγκους άλλων ασθενών. Εκεί εστιάζεται διεθνώς η προσπάθεια – και με δενδριτικά κύτταρα, και με τεχνολογία mRNA. Μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες και ερευνητικά κέντρα «τρέχουν» πολύ φιλόδοξα προγράμματα και πιστεύω ότι σε μία, το πολύ σε δύο δεκαετίες θα έχουμε γενικά εμβόλια για όλους τους τύπους καρκίνων. Μέχρι τότε θα έχουμε λύσει διάφορους «γρίφους» που αφορούν τη φαρμακολογική σύνθεση, τους τρόπους χορήγησης και τους θεραπευτικούς συνδυασμούς τους.
– Θα λειτουργούν περισσότερο σε επίπεδο θεραπείας ή πρόληψης;
– Θα ενδείκνυνται κυρίως για το αρχικό στάδιο της νόσου. Σε αυτή την πρώιμη φάση, η χειρουργική αφαίρεση του όγκου, η χημειοθεραπεία και το εμβόλιο, συνδυαστικά, θα είναι πολύ αποτελεσματικά. Θα δημιουργούν ανοσολογική απάντηση επαρκή για να μην αφήσει τον καρκίνο να επιστρέψει.
– Πόσο ακριβά θα είναι, όμως, αυτά τα εμβόλια; Θα είναι για τους λίγους;
– Προσδοκώ να είναι για όλους. Στα επόμενα είκοσι χρόνια ο αριθμός των καρκινοπαθών στον δυτικό κόσμο θα διπλασιαστεί. Πώς θα αντιμετωπίσουμε αυτό το τσουνάμι; Βλέπουμε να νοσούν ολοένα και νεότεροι, τριαντάρηδες και σαραντάρηδες. Οι μισοί από τους ασθενείς μας σήμερα είναι κάτω των πενήντα ετών. Ο αντίκτυπος στην κοινωνία και στην οικονομία είναι τεράστιος. Θεραπείες αποτελεσματικές και φθηνές είναι η λύση, αυτό θέλουμε από την επιστήμη. Από εκεί και πέρα, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους. Θα μπορούσε να επιλεγεί ένα μοντέλο όπως αυτό που εφαρμόστηκε για τα εμβόλια κατά του SARS-CoV-2 στη διάρκεια της πανδημίας· να αγοράζονται δηλαδή από τα κράτη τα εμβόλια. Τα κέρδη των φαρμακευτικών εταιρειών είναι τεράστια. Δεν πρέπει να βρεθεί μια ισορροπία μεταξύ κέρδους και κοινωνικού οφέλους; Μια πρώιμη παρέμβαση θα μείωνε και τη φθορά και τον πόνο των ασθενών και των οικογενειών τους, και την επιβάρυνση των συστημάτων υγείας. Αλλά, δυστυχώς, οι πολιτικοί και οι κυβερνήσεις συνήθως αντιδρούν εκ των υστέρων, όχι προληπτικά. Το βλέπουμε να συμβαίνει και με την κλιματική κρίση…
– Τι σας λείπει από την Ελλάδα, κ. Κούκο;
– Οι γονείς μου και η αδελφή μου, που δυστυχώς δεν βρίσκονται πια στη ζωή, οι φίλοι μου και η χαρά της ζωής, αυτή που έχουμε εμείς οι Ελληνες στην καθημερινότητά μας.
