Δεν δίσταζε να αναμοχλεύει το παρελθόν. Ο ανθρωπολόγος Ξενοφών Καλλής, βραχύσωμος και γλυκομίλητος, γύριζε για χρόνια την Κύπρο και την Ελλάδα, έχοντας επωμιστεί μια δύσκολη αποστολή. Προσπαθούσε να δώσει στους νεκρούς την ταυτότητά τους. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που σοροί αγνοουμένων και πεσόντων της τουρκικής εισβολής είχαν τοποθετηθεί άναρχα σε κοιμητήρια και ομαδικούς τάφους, ή οι οικείοι τους είχαν παραλάβει οστά που ανήκαν σε άλλους. Ως επικεφαλής της Υπηρεσίας Αγνοουμένων προσπαθούσε με εντατική δουλειά να διορθώσει αυτά τα λάθη. «Αυτό για εμάς είναι σημαντικό, να έχουν έναν τάφο, να ξέρουν οι οικογένειες και οι κοινότητες πού βρίσκεται αυτό το παιδί, έστω και νεκρό, για να κλείσει ένα επώδυνο κεφάλαιο», έλεγε. Στις 26 Σεπτεμβρίου ο Καλλής κηδεύτηκε στο Δάλι, έπειτα από πολυετή μάχη με τον καρκίνο. Ηταν 72 ετών.
Ο Καλλής δεν ξεχώριζε μόνο για την επιμονή και την προσήλωσή του, για το πόσο μεθοδικά θα αναζητούσε στοιχεία και μαρτυρίες ή θα προσέγγιζε μια ανασκαφή σε έναν ομαδικό τάφο. Ξεχώριζε και για την ευαισθησία του. Ερχόταν σε επαφή με τις οικογένειες αγνοουμένων στην Κύπρο και την Ελλάδα και μπορούσε να μπει στη θέση τους, να αντιληφθεί τα πολυετή βάρη που κουβαλούσαν, την πίκρα ή την καχυποψία τους. Προσπαθούσε να κερδίσει την εμπιστοσύνη τους, διόλου εύκολο όταν έπειτα από δεκαετίες ζητούσε δείγματα γενετικού υλικού, εκταφή οστών ή έπρεπε να τους ενημερώσει για τα μοιραία λάθη που είχαν γίνει στο παρελθόν.
«Την πρώτη φορά που είδα ομαδικούς τάφους και οστά, το 1999, έκανα μήνες να κοιμηθώ. Δεν ήμουν εξοικειωμένος με τους σκελετούς και το χάος που υπάρχει σε ομαδικούς τάφους», είχε δηλώσει ο Καλλής σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Φιλελεύθερος» τον Αύγουστο του 2010. «Συλλέγουμε στοιχεία για τον κάθε αγνοούμενο, ξέρουμε όλο το ιστορικό του, την οικογένειά του, ξέρουμε τις συνθήκες εξαφάνισης και τις συνθήκες θανάτου του. Ταυτιζόμαστε με αυτό το άτομο, είτε είναι Ελληνοκύπριος είτε Τουρκοκύπριος. Υπάρχουν περιπτώσεις που ίσως ξέρουμε περισσότερα από ό,τι η ίδια η οικογένεια. Γίνεται ένα κομμάτι της ζωής μας».
Το 1999, έχοντας δυνατότητα πλέον της αξιοποίησης της τεχνολογίας DNA, αποφασίστηκε να γίνουν οι πρώτες εκταφές στα κοιμητήρια Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και Λακατάμιας στην Κύπρο, όπου το 1974, όπως εξηγούσε ο Καλλής, είχαν ταφεί πολλοί ως άγνωστοι από λάθη και παραλείψεις. Τότε ορίστηκε μέλος της ομάδας που θα αναλάμβανε τις εκταφές.
Αρκετά χρόνια αργότερα, σε μια από τις πολλές αποστολές του, ο Καλλής βρέθηκε σε ένα χωριό της κεντρικής Ελλάδας. Ζήτησε να παραλάβει τα οστά ενός καταδρομέα που είχαν δοθεί σε συγγενείς του και υπήρχαν υποψίες ότι δεν ήταν τα σωστά. Οταν πήγαν στο νεκροταφείο του χωριού, του δόθηκε από τον αδερφό του καταδρομέα και ένα οστό της μητέρας του, για να εξαχθεί από αυτό DNA και να προχωρήσει η έρευνα. Συγχωριανοί που παρακολουθούσαν τη διαδικασία ρωτούσαν τον αδερφό εάν είναι σίγουρος γι’ αυτό που κάνει. «Τα είχαμε εμείς για 30 χρόνια, θα τα πάρουν αυτοί και θα τα δώσουν σε κάποιον άλλον για τα επόμενα 30 χρόνια», είπε εκείνος, δύσπιστος για το αποτέλεσμα. Αυτά τα λόγια στοίχειωσαν τον Καλλή, αισθάνθηκε ότι ήταν χρέος του, ότι είχε μια προσωπική δέσμευση απέναντι σε αυτόν τον συγγενή για να δώσει απαντήσεις. Του είπε ότι θα έκανε μια σοβαρή προσπάθεια, ότι θα έβρισκαν τον αδερφό του, όπως τελικά έγινε.
«Το κράτος, η πολιτεία, ασέλγησε πάνω σ’ αυτούς τους ανθρώπους, διότι τους κακομεταχειρίστηκε. Εχασαν τους δικούς τους στην Κύπρο και τους φόρτωσαν την προδοσία και την τραγωδία της Κύπρου. Και παρ’ όλα αυτά, μας έδωσαν μαθήματα ανθρωπιάς και μεγαλοσύνης. Τους ευχαριστώ. Πήρα τα πιο σημαντικά μαθήματα της ζωής μου από αυτές τις οικογένειες», είχε πει ο Καλλής το 2016 όταν τον είχαμε συναντήσει στη Λευκωσία για τον επαναπατρισμό 16 πεσόντων του αεροσκάφους Νοράτλας «Νίκη 4».
Ο εντοπισμός και η ταυτοποίηση των καταδρομέων του «Νίκη 4» ήταν μια από τις πιο δύσκολες αποστολές που είχε αναλάβει. Τον Ιούλιο του 1974 το αεροσκάφος της ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας καταρρίφθηκε στη Λευκωσία δεχόμενο φίλια πυρά. Η άτρακτος και οι σοροί που είχαν εγκλωβιστεί σε αυτό θάφτηκαν πρόχειρα με τα πυρομαχικά τους και τα προσωπικά τους αντικείμενα στον λόφο της Μακεδονίτισσας. Λίγα χρόνια αργότερα, αρκετές από τις οικογένειες των πεσόντων παρέλαβαν οστά άλλων στρατιωτικών και τα θρήνησαν σαν δικά τους. Στο σημείο της συντριβής ανεγέρθηκε ένα μνημείο, το οποίο το 2015 ξηλώθηκε ώστε να γίνουν ανασκαφές και να εντοπιστούν το αεροσκάφος και τα λείψανα των πεσόντων. Ηταν μια επιχείρηση με πολιτικό κόστος και μεγάλη πίεση, καθώς υπήρχε το ενδεχόμενο οι έρευνες να αποβούν άκαρπες. Υπερίσχυσε, όμως, το αίσθημα ευθύνης απέναντι στις οικογένειες.
Μέχρι να εντοπίσουν τα πρώτα οστά, ο Καλλής έλεγε ότι ζούσαν κάθε ημέρα «ένα μαρτύριο αβεβαιότητας». Τελικά κατάφεραν να συλλέξουν 268 σκελετικά δείγματα, το 91% των οποίων ταυτοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου. Επειτα σε κάθε συγγενή δόθηκε φάκελος με τα δεδομένα των γενετικών εξετάσεων και χάρτης με τα ακριβή σημεία όπου εντοπίστηκαν τα οστά κάθε πεσόντος στον τύμβο.
«Πάντοτε σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχουν δύο σχολές: η μία είναι η σχολή που τα βάζεις όλα κάτω από το χαλί και προχωράς με ένα τεράστιο κόστος για την ιστορική αλήθεια – και ειδικά για τις οικογένειες που υποφέρουν και ζουν αυτό το μαρτύριο της αβεβαιότητας. Η δεύτερη σχολή είναι η διαφάνεια, η αναζήτηση της αλήθειας. Κι εκεί που έγιναν λάθη, ως πολιτεία και ως άτομα, λες ένα μεγάλο συγγνώμη. Εγώ είμαι της δεύτερης σχολής», μας έλεγε τότε ο Καλλής. «Το τι κάνουμε εδώ, έστω ετεροχρονισμένα, είναι να ανταποδώσουμε τις υποχρεώσεις που έχουμε ως πολιτεία σε αυτές τις οικογένειες, σε αυτά τα παιδιά. Είναι καθήκον μας».
