Οταν ο Θόδωρος Μαραγκός γυρίζει το 1981 την καυστική κωμωδία «Μάθε παιδί μου γράμματα» η Ελλάδα, και μαζί και το εκπαιδευτικό της σύστημα, ταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο εποχές: ενώ βρισκόμαστε στην καρδιά της Μεταπολίτευσης κράτος και θεσμοί προσπαθούν να ισορροπήσουν ανάμεσα στην αισθητική κληρονομιά της Απριλιανής δικτατορίας και στον ριζοσπαστισμό της νέας εποχής. Η ταινία που αναπαριστά τον απόηχο των μετεμφυλιακών τραυμάτων σε ένα μικρό χωριό της Αρκαδίας με αφορμή την ανέγερση ενός μνημείου πεσόντων της Κατοχής, θα προβληθεί τελικά την επαύριο της πυρετικής ανόδου του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία. Μέσα σε λίγους μήνες όλα θα είναι αλλιώς.
Σε αυτό το πρωτόγνωρο και ελαφρώς σουρεαλιστικό κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον μπορεί να αποτυπωθεί και η εξέλιξη του τρόπου που το Πολυτεχνείο γιορτάζεται στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Είναι μια μακρά αλλά όχι πάντα ευθύγραμμη περίοδος με τις δικές της ιδιαιτερότητες και αντιφάσεις, καθώς όπως εύστοχα σημειώνει ο καθηγητής Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Βαγγέλης Καραμανωλάκης, ο εορτασμός του Πολυτεχνείου, αντίθετα με τις δύο εθνικές επετείους (την 25η Μαρτίου και την 28η Οκτωβρίου), συγκροτήθηκε «από τα κάτω»: «Ο εορτασμός της επετείου δεν καθιερώθηκε με κανένα επίσημο διάταγμα και η επιτέλεσή της δεν απέκτησε ποτέ ένα πρωτόκολλο, δοξολογία ή παρέλαση, η οποία θα έδινε έναν κυριαρχικό ρόλο στην πολιτική ηγεσία».
Γιορτή της «Αλλαγής»
Το Πολυτεχνείο καθιερώνεται για πρώτη φορά ως επίσημη σχολική αργία και γιορτή λίγες εβδομάδες μετά την ανάληψη της εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ. Η σχετική εγκύκλιος μάλιστα, επισημαίνει ο νομικός Κωνσταντίνος Ρήγος, εκδίδεται από τον υπουργό Παιδείας Λευτέρη Βερυβάκη στις 12 Νοεμβρίου του 1981, πριν ακόμα η νέα κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου λάβει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή. Η σπουδή αποδίδεται στον διακαή πόθο του ΠΑΣΟΚ να αποτυπωθεί η πολύ πρόσφατη πολιτική αλλαγή της 18ης Οκτωβρίου και στον εορτασμό του Πολυτεχνείου.
Αλλά τι συνέβαινε πριν από το 1981; Σε αντίστοιχη εγκύκλιο του τότε υπουργού Παιδείας Παναγιώτη Ζέπου (17.11.1975) οριζόταν ότι «τα σχολεία Μέσης και Δημοτικής Εκπαίδευσης δεν πρόκειται να αργήσουν», ενώ επιτρέπεται μόνο ομιλία μιας διδακτικής ώρας από τον καθηγητή της τάξης στα σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης. «Οι μαθητές από την άλλη», τονίζει ο κ. Κωνσταντίνος Ρήγος και η συνεργάτις του Αφροδίτη Γεωργοπούλου, «θέλουν να δώσουν τη δική τους διάσταση σε μια επέτειο που θεωρούν δικαίωμά τους να γιορτάσουν και που τους συγκινεί περισσότερο και τη νιώθουν πιο κοντά τους σε σχέση με τις εθνικές γιορτές, τις οποίες θεωρούν ξεπερασμένες, δυσφορώντας για τον τυπικό εορτασμό του Πολυτεχνείου που αποτελείται από ενός λεπτού σιγή και έναν πανηγυρικό λόγο. Τις τυπικές ομιλίες ή γιορτές μισής σχολικής μέρας που περιλαμβάνει το πρόγραμμα του υπουργείου, τις μετατρέπουν σε εκδηλώσεις, συζητήσεις, αποχές από τα μαθήματά τους και συμμετοχή στον εορτασμό της ΕΦΕΕ». Στην πράξη, δηλαδή, για πολλά Γυμνάσια και, κυρίως, Λύκεια των μεγάλων πόλεων η σχολική αργία έρχεται πριν από την επίσημη θεσμοθέτησή της.
Πάντως οι πιέσεις για την καθιέρωση μαθητικής αργίας είναι συνεχείς. Τον Νοέμβριο του 1975 ο Ανδρέας Παπανδρέου ζητεί από την κυβέρνηση να νομοθετήσει την καθιέρωση της 17ης Νοεμβρίου ως πανσχολικής και παμφοιτητικής ημέρας. Η θεσμοθέτηση της σχολικής αργίας από την πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ γίνεται δεκτή με ενθουσιασμό. Σύμφωνα με τον κ. Ρήγο, ο Τύπος της εποχής σημειώνει ότι για πρώτη φορά το Πολυτεχνείο γιορτάστηκε ελεύθερα και με το σωστό περιεχόμενο σε αρκετά σχολεία, αναφέροντας όμως ότι δεν έλειψαν οι παραφωνίες, η μη ευθυγράμμιση με τις κυβερνητικές εντολές, τα κρούσματα παρεμπόδισης των εκδηλώσεων και φαινόμενα λογοκρισίας. Πάντως το νέο περιεχόμενο της γιορτής αποδοκιμάζεται από τις εφημερίδες που πρόσκεινται στη Νέα Δημοκρατία αλλά και από τη νεολαία της (ΟΝΝΕΔ), καθώς καταλογίζουν στην κυβέρνηση αλλά και στους εκπαιδευτικούς που εκφωνούν λόγους στα σχολεία, κομματικοποίηση της γιορτής και σύνδεσή της με συγκεκριμένο ιδεολογικό πλαίσιο.
Αμήχανα εγχειρίδια
Ο καθηγητής Διδακτικής της Ιστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο της Θράκης Αγγελος Παληκίδης, με αφορμή το πρόσφατο συνέδριο «Το Πολυτεχνείο ως δημόσια ιστορία», μελέτησε μαζί με τον συνεργάτη του Γιάννη Ευαγγέλου τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται η εξέγερση των φοιτητών στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας για το Δημοτικό, το Γυμνάσιο και το Λύκειο, τα οποία διδάχθηκαν την περίοδο από το 1975 έως σήμερα. Από τα συνολικά έντεκα εγχειρίδια που εκδόθηκαν, περιλαμβάνονται σχετικές ενότητες ή αναφορές στα οκτώ.
«Με μια πρώτη ανάγνωση», επισημαίνει ο κ. Παληκίδης, «η εξέγερση του Πολυτεχνείου απουσιάζει από τα σχολικά εγχειρίδια κατά την πρώτη φάση της Μεταπολίτευσης (1975-1981), ενώ και σε αυτά που κυκλοφόρησαν στη συνέχεια, παρατηρούνται αξιοσημείωτες διαφοροποιήσεις ανά σχολική βαθμίδα». Για παράδειγμα, τα πρώτα εγχειρίδια για το Γυμνάσιο και το Λύκειο που περιέχουν αναφορές στην εξέγερση του Πολυτεχνείου και γενικά στις φοιτητικές αντιδικτατορικές εξεγέρσεις κυκλοφορούν από το σχολικό έτος 1984/85 και μετά, ενώ το πρώτο εγχειρίδιο για το Δημοτικό εκδίδεται στις αρχές της δεκαετίας του 1990. «Τα γεγονότα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου παρουσιάζονται σε αρκετά περιορισμένη έκταση υποδηλώνοντας έναν δισταγμό από την πλευρά των συγγραφέων να αναφερθούν σε βάθος στα αίτια και στις συνέπειες της εξέγερσης ή και να τη συνδέσουν με τα κυρίαρχα κοινωνικά προτάγματα της εποχής εκείνης. Αντίθετα, με την κύρια αφήγηση, οι συγγραφείς εκφράζονται πιο ελεύθερα στα παραθέματα (γραπτές και εικονιστικές πηγές με υπομνηματισμό), διαμορφώνοντας σε πολλές περιπτώσεις ένα είδος “παρα-αφήγησης”». Σε κάθε περίπτωση όμως η συντριπτική πλειονότητα των σχολικών συγγραφέων τηρεί μια πολύ προσεκτική στάση και φροντίζει να μη διαταράσσει τις λεπτές ισορροπίες ανάμεσα στα συγκρουόμενα στην ελληνική κοινωνία δημόσια αφηγήματα των δύο κυρίαρχων πολιτικών ρευμάτων της Δεξιάς και της Αριστεράς. Η μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ενσωμάτωση των γεγονότων του Πολυτεχνείου στη σχολική ιστορία περνάει μέσα από την αρχική φάση της αποσιώπησης σε μία περίοδο διστακτικής, προσεκτικής και, σε κάθε περίπτωση, περιορισμένης αναφοράς. Την ίδια στιγμή, δεν είναι ξεκάθαρο ποια είναι η ιστορική μνήμη που επιδιώκεται να διαμορφωθεί στις νέες γενιές μαθητών και μαθητριών.
Ευχαριστούμε τους διοργανωτές του συνεδρίου «Το Πολυτεχνείο ως δημόσια ιστορία» που πραγματοποιήθηκε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο από τις 2 έως τις 4 Νοεμβρίου και τους εισηγητές της ενότητας «Το Πολυτεχνείο στο σχολείο».
