Oταν το βράδυ της 14ης Απριλίου του 1912 ο «Τιτανικός» προσέκρουσε σε παγόβουνο κατά το παρθενικό ταξίδι του, έστειλε στον βυθό του παγωμένου Βόρειου Ατλαντικού Ωκεανού 1.500 ψυχές. Ατυχος, εντυπωσιακός και θρυλικός, έγινε στη συλλογική συνείδηση ναυτικό σύμβολο, το αρχέτυπο του «υπερωκεάνιου» των αρχών του 20ού αιώνα και του εμπορικού ανταγωνισμού που κορυφωνόταν εκείνη την εποχή στη θαλάσσια γραμμή Ευρώπης – Αμερικής. Λιγότερο γνωστά όμως έγιναν στο ευρύ κοινό τα δύο «αδελφάκια» του «Τιτανικού», ο «Ολυμπιακός» (Olympic) και ο «Βρετανικός».
Το αρχικό πλάνο της ιδιοκτήτριας βρετανικής εταιρείας White Star Line ήταν να ναυπηγήσει τρεις όμοιους, υπερσύγχρονους γίγαντες των θαλασσών, εγκαινιάζοντας μια νέα κατηγορία επιβατηγών που ονομάστηκε «Ολυμπιακή» (Olympic class). Τα δύο πρώτα πλοία ναυπηγήθηκαν πλάι πλάι στις δεξαμενές των ναυπηγείων του Μπέλφαστ, σε σχέδια του ναυπηγού Τόμας Αντριους. Το πρώτο, ο «Ολυμπιακός» (RMS Olympic), ταξίδεψε για πρώτη φορά το 1911 και επιβίωσε στις θάλασσες για 24 ολόκληρα χρόνια, υπηρετώντας και ως πολεμικό καράβι αλλά και ως επιβατηγό. Η κακή μοίρα όμως του «Τιτανικού», που πρωτοταξίδεψε ένα χρόνο αργότερα, ανάγκασε το ναυπηγείο να κάνει το τρίτο πλοίο της σειράς, τον «Βρετανικό» (HMHS Britannic), πιο ασφαλές.
Επεσε στο νερό το 1914, αλλά πριν προλάβει να ξεκινήσει τους εμπορικούς του πλόες μπλέχτηκε στη δίνη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και επιτάχθηκε ως στρατιωτικό νοσοκομειακό πλοίο. Βάφτηκε άσπρο με κόκκινους σταυρούς στα πλάγια του, εξοπλίστηκε με πάνω από 3.000 νοσοκομειακές κλίνες και το 1915 ξεκίνησε τις αποστολές. Μεταξύ 1915-1916 ολοκλήρωσε πέντε επιτυχή ταξίδια στην Ανατολική Μεσόγειο και στο Αιγαίο, μεταφέροντας συνολικά 15.000 τραυματίες στρατιώτες. Το 1916 σάλπαρε από το Σαουθάμπτον για το Αιγαίο για μια τελευταία φορά. Πλέοντας στο στενό της Κέας, τις πρωινές ώρες της 21ης Νοεμβρίου, έπεσε πάνω σε γερμανική νάρκη και βυθίστηκε εντός 55 λεπτών.
Και ενώ άφησε πίσω του λίγους νεκρούς (από τα 1.066 άτομα που επέβαιναν στο πλοίο, 1.036 επέζησαν), πρόλαβε να πάρει μαζί του στον βυθό, 122 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, πολλά μυστικά. Από τότε που ανακαλύφθηκε από τον Ζακ-Ιβ Κουστό, το 1975, έγινε «ιερό δισκοπότηρο» για τους τεχνικούς δύτες, με την πιο οργανωμένη και επαγγελματικά επανδρωμένη ερευνητική αποστολή να πραγματοποιείται το 2006 για λογαριασμό του History Channel. Και για έναν από τους δύτες που συμμετείχαν σε αυτή την αποστολή έμελλε να είναι η αρχή ενός «έρωτα» με το ιστορικό ναυάγιο, ο οποίος κρατάει ακόμη. Πρόκειται για τον πολύπειρο Αμερικανό τεχνικό δύτη Ρίτσι Κόλερ, που πρόσφατα βρέθηκε ξανά στην Κέα, σε μια ακόμη από τις αποστολές του στον «Βρετανικό» τα τελευταία 17 χρόνια.
«Το εκπληκτικό με τον “Βρετανικό” είναι πως μπορείς να βουτήξεις και να αγγίξεις το ναυάγιο, να κολυμπήσεις κατά μήκος του ή στο εσωτερικό του. Σε αντίθεση με τον “Τιτανικό” που είναι ένας ψυχρός, σκοτεινός τάφος, ο “Βρετανικός” έχει κάτι το ζωντανό, ζεστό και πολύχρωμο». Ο Κόλερ, εκτός από μερικές απαιτητικές καταδύσεις σε ναυάγια ανά τον κόσμο, έχει στο βιογραφικό του και τη συμμετοχή του ως παρουσιαστής στην τηλεοπτική σειρά του History Channel «Deep Sea Detectives», που σε γυρίσματά της καταδύθηκε για πρώτη φορά στο ναυάγιο του «Βρετανικού» το 2006. Η γοητεία που άσκησε ο «Βρετανικός» ήταν τόσο μεγάλη, που τον ενέπνευσε να γράψει ένα βιβλίο για αυτό, το «Mystery of the last Olympian» (Το μυστήριο του τελευταίου Ολύμπιου).
«Ο “Βρετανικός” έχει πολλά απομεινάρια της ταυτότητάς του ως επιβατηγού πλοίου, παρά τη στράτευσή του και την ανακατασκευή του ως νοσοκομειακό. Τα τελευταία τρία χρόνια η ομάδα καταδύσεών μας κινηματογράφησε, μεταξύ άλλων, τα μαγειρεία, την τραπεζαρία και τους χώρους αποθήκευσης, το σαλόνι πρώτης κατηγορίας, το γυμναστήριο και, πιο πρόσφατα, το απίστευτο εσωτερικό των χαμάμ και τα ερείπια της μεγάλης σκάλας με τον γυάλινο φεγγίτη. Ηταν συναρπαστικό να βλέπεις όλα αυτά μετά τόσα χρόνια προσπάθειας για πρόσβαση», μας λέει ο Κόλερ. H πρόσβαση σε ένα ναυάγιο αποφασίζεται από τους ιδιοκτήτες του, που στην περίπτωση αυτή είναι ο Σάιμον Μιλς, ένας Βρετανός τεχνικός του κινηματογράφου και ναυτιλιακός ερευνητής, και η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού, για την οποία το ναυάγιο αποτελεί αρχαιολογικό χώρο.
Ο ιδιοκτήτης
«Το ναυάγιο βρίσκεται σε κατάσταση αποσύνθεσης και μπορεί να υποστεί αλλοιώσεις. Καταγράφουμε όσο περισσότερα μπορούμε, όσο πιο γρήγορα γίνεται».
Επικοινωνώντας με τον ιδιοκτήτη του «Βρετανικού», εξηγούμε ότι μάλλον θα ακουστεί παράξενο στους αναγνώστες μας πως ένα ναυάγιο μπορεί να αγοραστεί από κάποιον ιδιώτη. «Είτε το πιστεύετε είτε όχι», μας απαντά, «κάθε ναυάγιο έχει έναν ιδιοκτήτη. Επιπλέον, τα πολεμικά πλοία ανήκουν πάντα στο έθνος που τα πλήρωσε, επομένως κάθε ελληνικό πολεμικό πλοίο –όπου και αν βυθιστεί– θα ανήκει πάντα στην ελληνική κυβέρνηση. Επειδή ο “Βρετανικός” ήταν πλοίο που βυθίστηκε ενώ ανήκε στη βρετανική κυβέρνηση, εκείνη απέκτησε νόμιμο τίτλο ιδιοκτησίας τον οποίο και μπορούσε να μεταφέρει, όπως και έγινε το 2006, όταν τον αγόρασα».
Οταν τον αποκαλούμε «ιδιοκτήτη» του ναυαγίου δεν νιώθει άνετα, παρά προτιμά να αναφέρεται ως «θεματοφύλακάς» του. Το πλάνο του είναι, μέσω της συνεργασίας με τις καταδυτικές ομάδες, να ανακτηθούν ιστορικής σημασίας αντικείμενα που κρύβονται μέσα στο κουφάρι του πλοίου. «Η ιδέα είναι να ανακτηθεί ένας αντιπροσωπευτικός αριθμός αντικειμένων για συντήρηση και δημόσια προβολή. Ελπίζω ότι αυτό θα συμβεί στην Ελλάδα –ενδεχομένως στο αναμενόμενο Εθνικό Μουσείο Εναλίων Αρχαιοτήτων στον Πειραιά– και στο Εθνικό Μουσείο του Βασιλικού Ναυτικού στο Μπέλφαστ, την πόλη όπου χτίστηκε ο “Βρετανικός”. Υπάρχει επίσης η δυνατότητα προβολής των ευρημάτων και στην Κέα, αλλά και σε άλλους τόπους».
Οπως μας λέει και ο Ρίτσι Κόλερ, «ελπίζουμε ότι σύντομα το υπουργείο και ο Σάιμον Μιλς θα μπορέσουν να βρουν έναν τρόπο να διευκολύνουν την ανάκτηση πολλών από αυτά τα απίστευτα αντικείμενα. Και, πάνω σε ένα τόσο μεγάλο και άθικτο πλοίο, υπάρχουν ακόμη πολλά να ανακαλύψουμε. Θυμίζω πως πρόκειται για το μεγαλύτερο παγκοσμίως ναυάγιο επιβατηγού καραβιού που βρίσκεται ακόμα στον βυθό, το οποίο όχι μόνο είναι σχεδόν άθικτο, αλλά και προσβάσιμο για καταδύσεις».
Οι καταδύσεις του Κόλερ στον «Βρετανικό» πλαισιώνονται από μια ομάδα κορυφαίων επαγγελματιών του χώρου, ανάμεσά τους και ο Εβαν Κόβακς, ένας επίσης έμπειρος τεχνικός δύτης και κάμεραμαν αλλά και ειδικός σε θέματα ψηφιακής καταγραφής των αποστολών, που με την εταιρεία του, Marine Imagine Technologies, βρίσκεται στην αιχμή των τεχνολογιών υποβρύχιας κινηματογράφησης. «Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε είναι πρώτα από όλα να καταγράψουμε», μας λέει ο ίδιος. «Και ίσως σύντομα δεν θα μπορούμε πια να το κάνουμε αυτό, εφόσον το ναυάγιο βρίσκεται σε μια κατάσταση αποσύνθεσης και μπορεί να υποστεί αλλοιώσεις. Καταγράφουμε, λοιπόν, όσο περισσότερα μπορούμε, όσο πιο γρήγορα γίνεται, σε όσο μεγαλύτερη ανάλυση γίνεται και με εντυπωσιακές εικόνες που έχουν αισθητική αξία. Ομως δεν είναι μόνο μαγικές εικόνες ή συναρπαστικές ιστορίες από το παρελθόν που μας προσφέρει αυτό το ναυάγιο, αλλά και μερικές πολύτιμες επιστημονικές μετρήσεις και πληροφορίες».
Για τις καταδύσεις του στον «Βρετανικό» μάς μιλάει και ο Γιώργος Βανδώρος, ένας από τους τεχνικούς δύτες που συμμετείχαν στις τελευταίες αποστολές, με μακρά εμπειρία σε καταδύσεις και σε άλλα ναυάγια στα ανοιχτά της Κέας. «Το ότι μπορώ και συμμετέχω σε αυτήν την κορυφαία ομάδα και συμβάλλω κι εγώ στο να ξαναζωντανέψει η ιστορία του “Βρετανικού” και να πέσει φως πάνω σε ερωτήματα που την καλύπτουν, με κάνει να νιώθω περήφανος. Τις τελευταίες μέρες έκανα τις πρώτες μου καταδύσεις στο εσωτερικό του πλοίου και συνειδητοποίησα πόσο πολλά είναι τα σημεία που μπορείς να εξερευνήσεις. Νιώθεις σαν παιδί που σε έχουν αφήσει σε ένα παιχνιδάδικο μήκους 300 μέτρων και σου έχουν πει πως μπορείς να καθίσεις μέσα μόνο μισή ώρα».
Το αρχαιολογικό πάρκο
Στη μεγάλη ομάδα που ζει αυτήν την ερευνητική περιπέτεια, κομβικό ρόλο έχει και ο Γιάννης Τζαβελάκος, ιδιοκτήτης του κέντρου καταδύσεων Kea Divers, που αναλαμβάνει όλη την οργάνωση και υποστήριξη των αποστολών από το 2016. Επιπλέον, με τη δική του καθοριστική συμβολή, και μετά έξι χρόνια συνεννοήσεων μεταξύ του Δήμου Κέας, τεσσάρων υπουργείων και άλλων φορέων, εγκαινιάστηκε πέρυσι στα νερά της Κέας ένα ενάλιο αρχαιολογικό πάρκο που περιλαμβάνει όχι μόνο το ναυάγιο του «Βρετανικού», αλλά και αυτά του γαλλικού υπερωκεάνιου «Μπουρντιγκαλά» και του τροχήλατου ατμόπλοιου του 19ου αιώνα «Πατρίς». Αυτό το μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα μουσείο ναυαγίων απευθύνεται κυρίως σε έμπειρους δύτες, αλλά προσελκύει και επισκέπτες απ’ όλο τον κόσμο. Οπως μας λέει ο Γιάννης Τζαβελάκος, «η λειτουργία του πάρκου έχει διττή σημασία: αφενός καλλιεργεί τον καταδυτικό τουρισμό και αφετέρου προστατεύει το περιβάλλον, εφόσον στα τρία ναυάγια που αυτό συνιστά απαγορεύεται το ψάρεμα. Το αποτέλεσμα είναι μια βουτιά στο ναυάγιο του “Πατρίς” να μοιάζει με επίσκεψη σε εξωτικό νησί του Ειρηνικού, με αμέτρητα ψάρια να κολυμπούν γύρω σου».
Για αυτήν την ανθρώπινη αλυσίδα που έχει βαλθεί να εξερευνήσει σιγά σιγά τα μυστήρια του «Βρετανικού», ο Ρίτσι Κόλερ τονίζει: «Οι αποστολές μας αποτελούν το αποκορύφωμα της προσπάθειας μιας μικρής αλλά δεμένης ομάδας ανθρώπων που με μεγάλο ρίσκο και έξοδα είναι πρόθυμοι να πάνε εκεί που κανείς δεν έχει πάει πριν». Ο επιστήθιος συνεργάτης του, Εβαν Κόβακς, συμπληρώνει: «Η μοντέρνα υποβρύχια αρχαιολογία ξεκίνησε στην Ελλάδα με τον μηχανισμό των Αντικυθήρων και σήμερα συνεχίζεται και στον “Βρετανικό”, που τώρα έχει την ευκαιρία να γίνει στη συνείδηση του κόσμου ένα εμβληματικό καράβι σαν τον “Τιτανικό”. Και του αξίζει γιατί, όπως κι εκείνος, έχει κι αυτός πολλούς τρόπους να μας διδάξει πράγματα και για το παρελθόν αλλά και το παρόν μας».
Το αδελφάκι του «Τιτανικού» που χάθηκε στην Κέα
1911
Eναρξη ναυπήγησης του «Βρετανικού» στα ναυπηγεία Harland and Wolff στο Μπέλφαστ, για λογαριασμό της βρετανικής White Star Line.
1915
Πρώτη αποστολή στο Αιγαίο. Περισυλλογή 3.300 τραυματιών από τη Λήμνο και ασφαλής επιστροφή στην Αγγλία.
1916
Eκτη και τελευταία αποστολή. Εν πλω για τη Λήμνο, στις 22 Νοεμβρίου, βυθίζεται από γερμανική νάρκη στα ανοιχτά της Κέας.
1975
Ο Γάλλος εξερευνητής Ζακ-Ιβ Κουστό ανακαλύπτει το ναυάγιο σε βάθος 122 μέτρων, στα ανοιχτά του λιμανιού της Κέας.
2006
Το History Channel εξερευνά το ναυάγιο. Ο τεχνικός δύτης Ρίτσι Κόλερ, παρουσιαστής της σειράς, συνεχίζει να το εξερευνά έως σήμερα.
