«Θέλω και εγώ να πάρω πρωτεΐνη». Η δήλωση του 17χρονου Αλέξη προς την οικογένειά του έπεσε σαν βόμβα. «Ο γιος μου κάνει μπάσκετ από πολύ μικρός, ποτέ κανείς από τους προπονητές του δεν είχε αναφέρει την ανάγκη λήψης κάποιου συμπληρώματος διατροφής», λέει στην «Κ» η μητέρα του, Χριστίνα. Τα τελευταία δύο χρόνια, ενόψει Πανελλαδικών, ο Αλέξης έχει περιορίσει το μπάσκετ και πηγαίνει με συμμαθητές του στο γυμναστήριο της γειτονιάς. «Η ιδέα για το συμπλήρωμα πρωτεΐνης ήταν ενός φίλου του, με τον οποίο είχαν ήδη από κοινού παραγγείλει από το Διαδίκτυο ένα σκεύασμα, για να μοιραστούν το κόστος». Η περίπτωση του Αλέξη δεν είναι μεμονωμένη. Τα γυμναστήρια χρόνο με τον χρόνο κατακλύζονται με εφήβους, οι οποίοι ονειρεύονται να αποκτήσουν σε χρόνο-ρεκόρ ένα σώμα ανάλογο με εκείνα που βλέπουν στο Instagram. Περισσότεροι από τους μισούς, σύμφωνα με τις έρευνες, θα αποφασίσουν να προμηθευτούν συμπλήρωμα διατροφής, συνήθως αυτό που έχουν αγοράσει και οι φίλοι τους. Οι γονείς το μαθαίνουν κατά κανόνα εκ των υστέρων και τυχαία.
Τα συμπληρώματα διατροφής αποτελούν μια βιομηχανία με ιδιαίτερη ανάπτυξη καθώς δίνουν πολλές «υποσχέσεις»: αδυνάτισμα, καλογυμνασμένα σώματα, ωραία εμφάνιση. Το 2022 ο παγκόσμιος τζίρος των συμπληρωμάτων διατροφής άγγιξε τα 180 δισ. δολάρια και η πορεία είναι ανοδική. Παράλληλα με όσους κωδικούς πωλούνται νόμιμα, μεγάλες ποσότητες διακινούνται παράνομα και χωρίς σχετική αδειοδότηση. Στις αρχές Νοεμβρίου ελεγκτές του ΣΔΟΕ σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη εντόπισαν σε εταιρεία εμπορίας συμπληρωμάτων διατροφής μεγάλες ποσότητες σκευασμάτων που διακινούνταν χωρίς προηγούμενη γνωστοποίηση στον ΕΟΦ και χωρίς να έχουν καταβληθεί τέλη ύψους 479.000 ευρώ. Τα κλιμάκια του ΣΔΟΕ κατάσχεσαν: 2.247,17 κιλά σκόνης σε δοχεία ή σακούλες, 128,50 κιλά σε χάπια, κάψουλες, ταμπλέτες ή softgels με ένδειξη βάρους και άλλα 117.179 κιλά συμπληρωμάτων χωρίς ένδειξη. Επιπλέον, βρήκαν 8.170 ml συμπληρωμάτων σε υγρή μορφή.
«Πριν από δεκαπέντε χρόνια, όταν ξεκινούσα να εργάζομαι στον χώρο, οι έφηβοι που τους άρεσε η άσκηση ήταν μέλη κάποιας αθλητικής ομάδας, σταδιακά όμως αυτό αλλάζει και στρέφονται περισσότερο στο γυμναστήριο», περιγράφει στην «Κ» ο 48χρονος Βασίλης Ρουσόπουλος, καθηγητής φυσικής αγωγής και ψυχολόγος. «Οι λόγοι είναι πολλοί – αφενός ο χώρος του γυμναστηρίου έγινε πιο φιλικός για νεαρές ηλικίες και γυναίκες, αφετέρου οι υποχρεώσεις των μαθητών και οι εξωσχολικές δραστηριότητες αυξήθηκαν τόσο πολύ, που ένα γυμναστήριο ανοιχτό έως τα μεσάνυχτα ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του γεμάτου προγράμματός τους». Φέτος, πολλοί γυμναστές παρατηρούν ότι ο μέσος όρος ηλικίας των εγγεγραμμένων στα γυμναστήρια πέφτει. «Μέχρι πρότινος έρχονταν έφηβοι –κυρίως αγόρια– μετά τα 15 έτη, όμως κάθε χρόνο έρχονται και μικρότερα, αυτή τη στιγμή θα βρείτε πολλά 14χρονα σε αίθουσες γυμναστηρίων». Οι έφηβοι, ήδη προτού κάνουν την εγγραφή στο γυμναστήριο της γειτονιάς τους, έχουν συγκεκριμένες προσλαμβάνουσες από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. «Κατακλύζονται από βίντεο και φωτογραφίες γραμμωμένων ανδρών και φιλοδοξούν να τους μοιάσουν, θέλουν σε σύντομο χρονικό διάστημα να γίνουν “φέτες”», τονίζει ο κ. Ρουσόπουλος.
«Αυτή η “πλαστική” και αψεγάδιαστη εικόνα, όμως, κατακτάται όχι απλά με συμπληρώματα διατροφής, αλλά με αναβολικά», υποστηρίζει ο Σπύρος, γυμναστής επί 20ετία σε μεγάλες αλυσίδες γυμναστηρίων. Οπως επιβεβαιώνει και ο κ. Ρουσόπουλος από την επικοινωνία του με τους εφήβους, «τα παιδιά πιστεύουν, με την αθωότητα της ηλικίας τους, ότι είναι κάτι που μπορούν να αποκτήσουν γρήγορα». Οι έφηβοι εύκολα μπαίνουν στη λογική να ξεκινήσουν συμπληρώματα. «Δεν μας ρωτάνε πλέον, σε εμάς έρχονται για επιβεβαίωση, αφού ήδη τα έχουν παραγγείλει μέσω Ιντερνετ», σημειώνει ο κ. Ρουσόπουλος. «Ομως ένα παιδί στην εφηβεία έχει τη δυνατότητα να συμπληρώσει τη διατροφή του προσθέτοντας γεύματα μέσα στην ημέρα. Ας τηρούν τα κύρια γεύματα και ας προσθέτουν μέσα στην ημέρα ενδιάμεσα γεύματα, που θα τους δίνουν ενέργεια». Αυτό βέβαια «απαιτεί συνεργασία με την οικογένεια, ενθάρρυνση από τον προπονητή και πολλή συζήτηση». Οταν τίποτα δεν αποδίδει, ο κ. Ρουσόπουλος επιστρατεύει την πειθώ του, ώστε οι νεαροί να απευθυνθούν έστω σε φαρμακείο και όχι στο Διαδίκτυο για την αγορά συμπληρωμάτων. «Είναι μια γενιά που δεν αγοράζει σχεδόν τίποτα σε φυσικά καταστήματα», σημειώνει.
«Με την ιδέα του “συμπληρώματος διατροφής” έχουμε εξοικειωθεί ως κοινωνία εδώ και πολλά χρόνια, η λογική που έχει επικρατήσει είναι “παίρνω συμπλήρωμα, επειδή δεν προλαβαίνω να τραφώ σωστά ή επειδή νιώθω κουρασμένος”», σχολιάζει στην «Κ» η δρ Τώνια Βασιλάκου, καθηγήτρια Διατροφής Ειδικών Πληθυσμιακών Ομάδων και Δημόσιας Υγείας στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής. «Οταν, επομένως, κάποιος έχει συνηθίσει π.χ. να λαμβάνει σκευάσματα βιταμινών, επειδή είναι πεπεισμένος ότι τις χρειάζεται, εύκολα μπορεί να πεισθεί να λάβει και συμπλήρωμα για να “χτίσει” σώμα», συμπληρώνει η ίδια. Είναι θετικό ότι οι μικρές ηλικίες στρέφονται στη γυμναστική, «ωστόσο θέλουμε να καλλιεργήσουμε την ιδέα της διά βίου άσκησης όχι της διά βίου κατανάλωσης συμπληρωμάτων», καταλήγει ο κ. Ρουσόπουλος.
«Αυτή τη στιγμή θα βρείτε πολλά 14χρονα σε αίθουσες γυμναστηρίων. Κατακλύζονται από βίντεο και φωτογραφίες γραμμωμένων ανθρώπων και φιλοδοξούν να τους μοιάσουν».
Τα παραπάνω δεδομένα επιβεβαιώνει μελέτη που πραγματοποιήθηκε από διεπιστημονική ομάδα (Κ. Τσαρούχας, Ν. Κιούκια – Φούγια, Π. Παπαλέξης, Α. Τσατσάκης, Δ. Κουρέτας, Φ. Μπακοπούλου, Χ. Τσιτσιμπίκου) σε τυχαίο δείγμα 170 εφήβων που αθλούνταν σε 11 γυμναστήρια της Αθήνας. «Το 60% αυτών δήλωσαν ότι κατανάλωναν συμπληρώματα διατροφής, με τις πρωτεΐνες/αμινοξέα και βιταμίνες να είναι τα πιο συνηθισμένα, το 42% των χρηστών λάμβανε πάνω από ένα είδος συμπληρώματος», εξηγεί στην «Κ» η δρ Χριστίνα Τσιτσιμπίκου, αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Τοξικολογίας, που παρακολουθεί το θέμα ήδη από το 2004. «Για την επιλογή των συμπληρωμάτων είχαν συμβουλευτεί τον προσωπικό τους γυμναστή (34%), συναθλητές και φίλους (30%) ή το είχαν αποφασίσει μόνοι τους (25%), ενώ μόνο 8% είχαν ρωτήσει γιατρό ή διατροφολόγο», συμπληρώνει η κ. Τσιτσιμπίκου, επικεφαλής της μελέτης. «Μόνο δύο είχαν απευθυνθεί στην οικογένειά τους». Το 63% όσων λάμβαναν συμπληρώματα τα είχαν προμηθευτεί online. Στο 9% των περιπτώσεων οι χρήστες, όπως αποδείχθηκε από τη χημική ανάλυση, λάμβαναν συμπληρώματα που ήταν μολυσμένα με αναβολικά στεροειδή, προορμόνες, εκλεκτικούς ρυθμιστές υποδοχέων ανδρογόνων κ.λπ. «Και όλα αυτά, βέβαια, δεν αναγράφονταν στην ετικέτα», τονίζει η κ. Τσιτσιμπίκου. «Για να έχει αποτέλεσμα η χορήγηση ενός συμπληρώματος, θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί η βιολογική, μεταβολική και σεξουαλική ωρίμανση του οργανισμού», επισημαίνει και εξηγεί ότι «αυτό διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, σίγουρα όμως πολλοί 15χρονοι δεν έχουν φτάσει σε αυτό το στάδιο». Στην περίπτωση αυτή, «είναι μάταιο να επιβαρύνεται η νεφρική και ηπατική λειτουργία χωρίς λόγο».
Σοβαρές επιπτώσεις
Οι επιπτώσεις από τη χορήγηση σε εφήβους σκευασμάτων με αναβολικές ουσίες είναι πολύ σοβαρές. «Εχει καταγραφεί μεταξύ άλλων ακμή, επιθετικότητα, ψυχολογικές μεταπτώσεις, αλλαγή διάθεσης, ενώ μακροπρόθεσμα μπορεί να εμφανίσουν πρόβλημα υπογονιμότητας», αναφέρει ενδεικτικά η δρ Βασιλάκου.
Ο δρ Αθανάσιος Χατζηνικολάου, επίκουρος καθηγητής ΣΕΦΑΑ στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο με ειδίκευση τη «φυσική δύναμη – μυϊκή μάζα», εξηγεί στην «Κ» ότι «έχει αποδειχθεί ερευνητικά πως σε ποσοστό άνω των 80% τα συμπληρώματα διατροφής δεν περιέχουν όσα γράφουν στην ετικέτα τους». Ως ελάχιστη προϋπόθεση ασφάλειας συνιστάται το σκεύασμα να παράγεται από κάποια μεγάλη και γνωστή εταιρεία, να έχει πιστοποιηθεί από τους αρμόδιους εθνικούς ή ακόμα καλύτερα ευρωπαϊκούς φορείς. Οταν ένα σκεύασμα πρωτεΐνης είναι επιμολυσμένο, «στο καλό σενάριο μπορεί να περιέχει αλεύρι και να μην έχει επίδραση στον αθλούμενο, στο κακό σενάριο μπορεί να περιέχει προορμόνες, οι οποίες ενισχύουν τη μυϊκή μάζα, όμως μπορούν να προκαλέσουν ορμονολογικά προβλήματα», υπογραμμίζει ο δρ Χατζηνικολάου.
Για όσους ξεπερνούν τη συνιστώμενη ημερήσια δόση ή έχουν υποκείμενο νόσημα, οι κίνδυνοι πολλαπλασιάζονται. «Οσοι αθλούνται στο γυμναστήριο πέφτουν “θύματα” όσων πωλούν συμπληρώματα, καθώς “παίζουν” με την αυτοεκτίμηση και τον ναρκισσισμό τους». Αν οι έφηβοι μεγαλώνοντας δεν βγουν από αυτή τη «φούσκα», «τότε καλό είναι να ζητήσουν βοήθεια από κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας».
Επιμολύνσεις και νοθείες ελλείψει εργαστηριακού ποιοτικού ελέγχου
Το ηλικιακό εύρος όσων «φλερτάρουν» με την ιδέα των συμπληρωμάτων εκτείνεται από τα 15 έως τα 35 έτη, σύμφωνα με τον δρα Θεόδωρο Σταμπουλή, διαιτολόγο – διατροφολόγο με εξειδίκευση στη μεγιστοποίηση της αθλητικής επίδοσης ή απόδοσης. «Εχω συναντήσει και γυναίκες, 20 έως 30 ετών, μέλη αθλητικών συλλόγων, που έχουν αποφασίσει να λάβουν συμπληρώματα», δηλώνει στην «Κ». Σπάνια αναζητούν συμβουλές από ειδικούς. «Λειτουργεί το word of mouth, ειδικά οι έφηβοι σε ποσοστό 70% έως 80% αγοράζουν ό,τι και οι φίλοι τους».
Σε πολλές περιπτώσεις τα συμπληρώματα δεν χρειάζονται καν, ωστόσο η προώθησή τους γίνεται σε συγκεκριμένους κύκλους με ιδιαίτερη επιμέλεια.
Ο κ. Σταμπουλής κρίνει ότι σε πολλές περιπτώσεις τα συμπληρώματα δεν χρειάζονται καν, αν κάποιος ακολουθεί ένα καλό πρόγραμμα διατροφής και καθημερινότητας. Εξαίρεση, κατά τη γνώμη του, αποτελούν οι επαγγελματίες αθλητές ή όσοι ερασιτέχνες αθλούνται σε ρυθμούς επαγγελματικούς, υπό την προϋπόθεση να έχει προηγηθεί αιματολογικός έλεγχος. Η προώθηση των συμπληρωμάτων γίνεται σε συγκεκριμένους κύκλους με ιδιαίτερη επιμέλεια, καθώς πρόκειται για μια ιδιαίτερα επικερδή βιομηχανία. «Ο ετήσιος τζίρος ήταν το 1990 3,3 δισ. δολάρια, το 1998 περίπου 14 δισ. δολάρια, το 2005 42 δισ. δολάρια, ενώ το 2022 άγγιξε τα 180 δισ. δολάρια», επισημαίνει η δρ Τσιτσιμπίκου. Το πρόβλημα, σύμφωνα με την ίδια, ξεκινάει «από το ελλιπές και διάτρητο νομοθετικό πλαίσιο». «Εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του παραγωγού το αν θα ακολουθήσει τους κανόνες ποιότητας στην παραγωγή, καθώς δεν υπάρχει εργαστηριακός ποιοτικός έλεγχος», λέει.
Τα συμπληρώματα διατροφής δεν απαιτείται να τηρούν τα στάνταρντ ούτε του τροφίμου ούτε του φαρμάκου. Ως συνέπεια αυτού, παρατηρούνται ακούσιες επιμολύνσεις και νοθείες. Στην πρώτη περίπτωση, είναι επιμολύνσεις που οφείλονται, π.χ., σε υπολείμματα από μη καθαρές γραμμές παραγωγής, όπου εντοπίζονται βαρέα μέταλλα, υδράργυρος, μόλυβδος, αρσενικό, αλλεργιογόνα και παθογόνοι μικροοργανισμοί. Οι νοθείες με ουσίες έχουν προφανή στόχο τη βελτίωση της απόδοσης του αθλητή και την ικανοποίηση του καταναλωτή. «Πολλοί είναι οι προπονητές ή γυμναστές που μέσω της διακίνησης σκευασμάτων εξασφαλίζουν ένα δεύτερο, μηνιαίο, εισόδημα και με τον ίδιο τρόπο ορισμένα γυμναστήρια με πολύ λίγες συνδρομές κατορθώνουν να επιβιώνουν οικονομικά. Αντίστοιχα, όσοι λαμβάνουν ύποπτα σκευάσματα δεν το μοιράζονται ούτε με τους πιο στενούς τους φίλους ή συναθλητές», συμπληρώνει ο Σπύρος.
«Τα συμπληρώματα διατροφής θα πρέπει να είναι επιλογή κατόπιν ιατρικής σύστασης και αυτό μόνο για επαγγελματίες, ενήλικες, αθλητές», τονίζει η δρ Τσιτσιμπίκου, η οποία υπενθυμίζει ότι διατίθενται πλέον στην ελληνική αγορά πάνω από 800 «λειτουργικά τρόφιμα», «δηλαδή φυσικά τρόφιμα, τα οποία κατόπιν προσθήκης βιταμινών ή ιχνοστοιχείων έχουν αποκτήσει ευεργετικές ιδιότητες για την υγεία μας». Η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή αναγνωρίζει την ανάγκη συμπληρώματος διατροφής σε πολύ συγκεκριμένες περιπτώσεις και αθλήματα.
