«Ερωτα, ανίκητε στη μάχη, Ερωτα, ανίκητε σε κάθε μάχη, συ που κυριαρχείς όπου και αν πατήσεις, συ που ξενυχτάς τα κορίτσια με τα τρυφερά μάγουλα, που δρασκελάς πάν’ από θάλασσες και τρυπώνεις στους κήπους, κανείς δεν γλιτώνει από σε, μήτε Θεός μήτε θνητός».
Οι στίχοι από την Αντιγόνη του Σοφοκλή, που απήγγειλε ο ερασιτέχνης ηθοποιός Χάρης, σπουδαστής στο Εργαστήρι Ειδικής Αγωγής «Μαργαρίτα», συγκίνησαν τους συμμετέχοντες στο διήμερο εργαστήρι «Αρχαίο Θέατρο και Νοητική Αναπηρία». Ο Χάρης μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της θεατρικής ομάδας του «Μαργαρίτα» έχουν πραγματοποιήσει τους τελευταίους μήνες, υπό την καθοδήγηση της δραματοθεραπεύτριας κ. Μάνιας Συριοπούλου, τέσσερα σεμινάρια εξοικείωσης με το αρχαίο ελληνικό δράμα: για τη γένεση του θεάτρου, τη μάσκα, τον χορό και την κωμωδία. Η επαφή τους με την «Αντιγόνη», τους «Ορνιθες», τις «Βάκχες» και τη «Λυσιστράτη» απέδειξε ότι το όραμα των πρωτεργατών του πρότζεκτ είναι ρεαλιστικό και έχει ουσιαστικό αντίκτυπο.
Η ομάδα έργου της «Μαργαρίτας» δημιούργησε εγχειρίδια σε ελληνικά και αγγλικά, έτσι ώστε οι ενδιαφερόμενοι σκηνοθέτες να έχουν μία βάση για να ξεκινήσουν να εργάζονται με έργα των αρχαίων Ελλήνων κλασικών. «Για πολλά χρόνια υπήρξε αντικείμενο θεωρητικής συζήτησης, αν το αρχαίο θέατρο αφορά και συγκινεί τον σύγχρονο θεατή· το γεγονός ότι το αρχαιοελληνικό ρεπερτόριο παίζεται όλο και περισσότερο διεθνώς, απαντά οριστικά στο παραπάνω ερώτημα», ανέφερε εισαγωγικά την πρώτη μέρα του εργαστηρίου ο κ. Βάσιας Τσοκόπουλος, πρόεδρος του «Μαργαρίτα» και ιθύνων νους του εγχειρήματος. Καλεσμένοι του ήταν σκηνοθέτες από την Ευρώπη, την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία, με μακρά εμπειρία με θιάσους ατόμων με νοητική αναπηρία, αλλά και ειδικοί επιστήμονες από την Ελλάδα. «Εμείς ξεκινώντας αυτό το φιλόδοξο πρότζεκτ, που υλοποιείται υπό την αιγίδα και την οικονομική υποστήριξη του υπουργείου Πολιτισμού, θελήσαμε να διερευνήσουμε όσα έχει να προσφέρει το αρχαίο δράμα σε ανθρώπους με νοητική αναπηρία αλλά και αντίστροφα· πόσες διαφορετικές σκηνικές αναγνώσεις μπορούν εκείνοι να προσφέρουν στα αρχαία κείμενα».
Το Εργαστήρι Ειδικής Αγωγής «Μαργαρίτα» διαθέτει εδώ και πολλά χρόνια θεατρική ομάδα, των οποίων τα μέλη είναι άτομα με νοητική αναπηρία και σύνδρομο down. «Αν μου προτείνουν να ανεβάσουμε, για παράδειγμα, την Αντιγόνη του Σοφοκλή, θα κοιτάξουμε τι είναι αυτό που ως θίασος θέλουμε να δείξουμε, ποια είναι τα συναισθήματα που βγαίνουν», απαντά στο εύλογο ερώτημα η κ. Συριοπούλου, «να εντοπίσουμε αυτό που να μας ακουμπάει ως εμπειρία». Η Αντιγόνη είναι πολύ θυμωμένη με την εξουσία. «Αυτό μας δίνει μια βάση για να αναστοχαστούμε πάνω στον θυμό – είμαστε θυμωμένοι με το σχολείο μας; Μήπως αξίζει να ασχοληθούμε με εμπειρίες σχετικά με την εξουσία και τον θυμό, να μιλήσουμε μέσω της παράσταση για όλα αυτά στον κόσμο;» διερωτάται μεγαλοφώνως η κ. Συριοπούλου. «Ας μη γελιόμαστε, και ο νευροτυπικός πληθυσμός έχει συχνά ανάλογες εμπειρίες με τον δικό μας θίασο, απλώς τις απωθεί», προσθέτει η ίδια. Ενδεικτικά, «η ομάδα μας επέλεξε πριν από μερικά χρόνια να ανεβάσει τα “Τείχη” του Καβάφη, για να εκφράσει το αίσθημα εγκλωβισμού που ένιωθαν, καθώς δεν αισθάνονταν ισότιμα μέλη του κοινωνικού συνόλου», θυμάται. «Η παράστασή μας άγγιξε πολλούς εν μέρει επειδή συναισθάνονταν, για διαφορετικούς ο καθένας λόγους, αποκομμένοι από την κοινωνία».
Αυτοπεποίθηση
Τα βήματα που έχουν κάνει τα μέλη του θιάσου της «Μαργαρίτας», τα οποία μετρούν ήδη πολλά χρόνια στη θεατρική ομάδα, είναι σημαντικά. «Εχουν αποκτήσει γνώσεις αλλά και αυτοπεποίθηση, έχουν κοινωνικοποιηθεί, έχουν αντιληφθεί ότι υπάρχουν και άλλοι τρόποι επικοινωνίας πέρα από τον λόγο», αναφέρει η κ. Συριοπούλου. Δεν μπορούν όλοι να μιλήσουν, αξιοποιούν όμως το σώμα, το βλέμμα, τον ήχο και οποιοδήποτε άλλο εκφραστικό μέσο. «Για μένα ο λόγος δεν αποτελεί πανάκεια, αντίθετα συχνά αποδυναμώνει το συναίσθημα», τονίζει.
«Θελήσαμε να διερευνήσουμε όσα έχει να προσφέρει το αρχαίο δράμα σε ανθρώπους με νοητική αναπηρία, αλλά και αντίστροφα».
«Ενας θίασος, όπως αυτός της “Μαργαρίτας”, μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά δημιουργικός, γιατί θα επεξεργαστούν τον μύθο από ένα διαφορετικό πρίσμα και μια ατόφια ματιά», λέει η αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας, Θεωρίας και Πρόσληψης του Αρχαίου Δράματος, στο Τμήμα Θεάτρου της Σχολής Καλών Τεχνών στο ΑΠΘ, Ελένη Παπάζογλου, που συνεισέφερε στο πρόγραμμα. «Αυτή η προσπάθεια μας κάνει όλους να αναστοχαστούμε πάνω στην αρχαία τραγωδία πέρα και πάνω από τα ισχύοντα στερεότυπα».
Η αναπηρία συμπεριλαμβάνεται στα θέματα που θίγονται στο αρχαιοελληνικό δράμα μέσα από ρόλους, όπως ο τυφλός μάντης Τειρεσίας ή ο Φιλοκτήτης με το τραυματισμένο πόδι. «Αυτοί οι μυθικοί ήρωες μπορούν να αποτελέσουν τη δίοδο για να προσεγγίσουν αυτοί οι θίασοι τον πυρήνα του αρχαίου ελληνικού δράματος. Θεωρώ, ωστόσο, πολύ πιο συναρπαστικό να εστιάσουν στη διαφορετικότητα και την ετερότητα», σχολιάζει η ίδια. Τείνουμε να θεωρούμε την αρχαία τραγωδία ως μια διαρκή συνδιαλλαγή μεταξύ του ανθρώπου και των θεών, ωστόσο «αυτή η θεολογική πτυχή δεν αγγίζει τον σύγχρονο άνθρωπο». Σύμφωνα με την κ. Παπάζογλου, «η ουσία της τραγωδίας δεν είναι θεολογική, αλλά βαθιά πολιτική και μάλιστα υπό την έννοια της ανθρώπινης συνύπαρξης, της ανάγκης των θνητών να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, να αναπτύξουν ενσυναίσθηση». Συνεπώς, η σχέση του Εαυτού μας με τον Αλλο είναι κομβικής σημασίας και αυτό αφορά τους ηθοποιούς με νοητική αναπηρία.
«Αξίζει να αναρωτηθούμε μέσω των μύθων αν ο Εαυτός μπορεί να αποφύγει τη σύγκρουση και να καταφέρει να ξεπεράσει την απόσταση με τον Αλλο, αν θα καταφέρει να κάνει χώρο στην ετερότητα και να την αποδεχθεί». Αυτό μπορεί να κατορθωθεί με μύθους, που πέρα από το διδακτικό τους σκέλος, μιλούν απευθείας στο θυμικό και το υποσυνείδητο.
Ενδεικτική περίπτωση είναι οι «Βάκχες». «Είναι η ιστορία του θεού Διονύσου, που αποτυπώνει το διαφορετικό και προκαλεί με τη διαφορετικότητά του τον πρωταγωνιστή, ο οποίος δεν κατορθώνει να συνομιλήσει μαζί του», εξηγεί η κ. Παπάζογλου. «Ακόμα και η Μήδεια θέτει το ζήτημα της ξένης ταυτότητας και της διαφορετικότητας». Μια λογική απορία είναι πώς θα διαμορφωθεί το κείμενο για να μπορεί να αποδοθεί άνετα από τους συμμετέχοντες. «Είναι δικαίωμα του σκηνοθέτη και του ηθοποιού να διασκευάσουν το έργο», διαβεβαιώνει η ίδια. «Αντίστοιχες, άλλωστε, απλοποιήσεις γίνονται και σε άλλα κλασικά θεατρικά κείμενα, όπως του Σαίξπηρ, με τα οποία έχουν ήδη δουλέψει θίασοι ατόμων με νοητική αναπηρία».
Ο Σαίξπηρ ως πρόβα για την πραγματική ζωή
Ως μια μορφή απελευθέρωσης περιγράφει την εμπειρία των ηθοποιών του θιάσου τον οποίο κατευθύνει o Ρίτσαρντ Κόνλον, καλλιτεχνικός διευθυντής στο Blue Apple Theater από το 2016. «Αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία να δουν τον κόσμο μέσα από τα μάτια των άλλων και να μοιραστούν συναισθήματα με το κοινό. Απολαμβάνουν να βρίσκονται στη σκηνή και να προσελκύουν την προσοχή των άλλων για την υποκριτική τους ικανότητα», επισημαίνει ο ίδιος, που εργάζεται από τη δεκαετία του ’80 με θιάσους στους οποίους συμμετέχουν ηθοποιοί από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Κορυφαία στιγμή της συνεργασίας του με θίασο ατόμων με νοητική αναπηρία είναι οι παραστάσεις με τα έργα του Σαίξπηρ «Αμλετ» και «Η τρικυμία». «Ο Τόμι, που σήμερα είναι 33 χρόνων, ανήκει στην πρώτη γενιά με σύνδρομο Down στη Μεγάλη Βρετανία που διδάχθηκε γραφή και ανάγνωση, διότι τις προηγούμενες δεκαετίες το θεωρούσαν άσκοπο και δεν τους παρείχαν εγκύκλια εκπαίδευση». Ο Τόμι, που υποδύθηκε τον Αμλετ με μεγάλη επιτυχία, ζει ακόμη με την οικογένειά του, όμως άλλα μέλη του θιάσου έχουν κάνει το μεγάλο βήμα ανεξαρτητοποίησης και έχουν το δικό τους σπιτικό. «Πιθανότατα δεν θα έχουν ποτέ την ευκαιρία να εργαστούν επαγγελματικά στο θέατρο, όμως αποκτούν δεξιότητες –όπως να μιλούν καθαρά, να θυμούνται ένα κείμενο απέξω, να αξιοποιούν όλα τα εκφραστικά τους μέσα, να έχουν αυτοπεποίθηση στη συναναστροφή με τους άλλους– οι οποίες μπορούν να τους βοηθήσουν να βρουν μια συμβατική δουλειά σε ένα εμπορικό κατάστημα, στην εξυπηρέτηση πελατών ενός εστιατορίου…». Ουσιαστικά «αυτές οι πρόβες είναι πρόβες για την πραγματική ζωή».
Πρωτοπόρος ο Κασσαβέτης
H προσέγγιση της τέχνης από άτομα με νοητική αναπηρία έχει ξεκινήσει, με αργά βήματα, εδώ και πολλές δεκαετίες. «Πρωτοπόρος υπήρξε ο Τζον Κασσαβέτης, ο οποίος ως σκηνοθέτης στην ταινία “A child is waiting” έδωσε, με την υποστήριξη και του παραγωγού, βήμα σε άτομα με νοητική αναπηρία να υποδυθούν ρόλους σε μια εποχή στην οποία ζούσαν κυριολεκτικά στο περιθώριο», αναφέρει στην «Κ» ο Νεοζηλανδός ηθοποιός και σκηνοθέτης Αντονι Μακάφρεϊ. «Πριν από 20 χρόνια μού ζητήθηκε να πραγματοποιήσω ορισμένα θεατρικά εργαστήρια σε άτομα με νοητική αναπηρία», θυμάται. «Οταν ολοκληρώθηκαν, δεν ήθελα να σταματήσω. Για εμένα ήταν πολύ πιο συναρπαστικό να συνεργάζομαι με ένα θίασο ανθρώπων στο φάσμα του αυτισμού, με σύνδρομο Down ή εγκεφαλική παράλυση παρά με νευροτυπικούς καλλιτέχνες: έχουν μεγαλύτερη όρεξη για δουλειά, είναι πολύ πιο ανοιχτοί και διαθέτουν ένα πολύ ιδιαίτερο χιούμορ». Δεν είναι λίγες οι φορές που η ομάδα του πραγματοποιεί περιοδείες, «κατά τις οποίες δενόμαστε πολύ ως ομάδα και ελλείψει οικονομικών πόρων βοηθάμε συχνά οι ίδιοι τους συμπρωταγωνιστές μας με εγκεφαλική παράλυση σε κάθε τους ανάγκη, την τουαλέτα, το φαγητό, την κατάκλιση». Οπως χαρακτηριστικά λέει, «μόνο με χιούμορ ξεπερνιέται η αμηχανία και δημιουργείται σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ μας». Το προσωπικό του ενδιαφέρον για αυτή τη μορφή θεάτρου οδήγησε τον κ. Μακάφρεϊ, που έχει ξεκινήσει την ακαδημαϊκή πορεία του από το Κέμπριτζ και έχει εργαστεί σε Ευρώπη, Τουρκία και ΗΠΑ, σε ένα διδακτορικό, δύο βιβλία και βέβαια στον θίασο Different Light, που εντάσσεται ως ερευνητικό πρόγραμμα στο ARA Institute of Canterbury. «Εχουμε δουλέψει πολύ με διασκευές κλασικών κειμένων, όπως του Δάντη και του Σαίξπηρ, διότι είμαι πεπεισμένος ότι αυτοί οι άνθρωποι αξίζουν το καλύτερο, ενώ έχουμε συγγράψει από κοινού και δικά μας θεατρικά έργα», επισημαίνει.
Η αρχαία δραματουργία
Οι σκηνοθέτες επέστρεψαν στις πατρίδες τους με τα εγχειρίδια και τη δέσμευση ότι θα πειραματιστούν με κάποιο από τα έργα των αρχαίων τραγικών. «Απώτερος στόχος μας είναι η διοργάνωση ενός διεθνούς φεστιβάλ αρχαίου ελληνικού θεάτρου το 2025 σε ένα αμφιθέατρο στην Ελλάδα, ώστε οι ηθοποιοί των εν λόγω θιάσων να έχουν αυτή τη μοναδική εμπειρία», λέει στην «Κ» ο κ. Τσοκόπουλος. «Θα φτιάξουμε μια βιβλιοθήκη με περιλήψεις των έργων, σε εύληπτη μορφή και στα αγγλικά, οι οποίες θα είναι διαθέσιμες σε όλους τους ενδιαφερομένους», καταλήγει.
