Εχει προ πολλού υποστηριχθεί ότι οι έχοντες ψυχαναγκαστική νεύρωση δεν ξέρουν από χιούμορ και αυτοσαρκασμό, δεν αντέχουν την αμφισημία, δεν μπορούν να χειριστούν τη μεταφορά και τη μετωνυμία, σκέφτονται με κλειστό και ανελαστικό τρόπο. Μολονότι αυτά τα άτομα δεν είναι απαραιτήτως οπαδοί αντιδημοκρατικών ιδεολογιών, είναι ωστόσο γνωστό ότι οι αυταρχικές προσωπικότητες εμφορούνται από συντηρητικές αξίες ή/και από την επιθυμία τα πράγματα να αλλάξουν προς τα πίσω, μια τάση που αποκαλείται αντιδραστισμός (reactionism).
Η δυναμική αυτών των χαρακτηριστικών έχει αναλυθεί από την πολιτική ψυχολογία και την πολιτική κοινωνιολογία και αφορούν απόψεις, στάσεις και συμπεριφορές ατόμων και τη διαθεσιμότητά τους να υποστηρίξουν αντίστοιχες πολιτικές επιλογές. Δεν πρέπει, όμως, να επικεντρώνεται κανείς αποκλειστικά στην εκ μέρους του ευρέος κοινού (αλλά και συγκεκριμένων ομάδων) δεκτικότητα και «ζήτηση» τέτοιων πολιτικο-πολιτισμικών μοτίβων. Οφείλει να δει και τα της «προσφοράς». Το πώς και το γιατί, δηλαδή, οι πολιτικές ελίτ χρησιμοποιούν τα εν λόγω μοτίβα έτσι ώστε διαμέσου αυτών να αντλούν νομιμοποίηση, αναδεύοντας στερεότυπα από τη δεξαμενή μιας, ούτως ειπείν, «πολιτισμικής οικειότητας» που συντίθεται από παραδοσιακά, προνεωτερικά και αντινεωτερικά πρότυπα.
Δεδομένου ότι τα κυβερνητικά κόμματα είναι (και) πολυσυλλεκτικά, απευθύνονται σε ετερόκλητα ακροατήρια, διαμορφώνοντας κάθε φορά ένα μπλοκ εξουσίας με ποικίλες ευαισθησίες. Ετσι, ο πολιτικός τους λόγος –όπως και οιοσδήποτε πολιτικός λόγος– δεν γνωρίζει την αντίφαση, κινείται στο πλαίσιο μιας διαρκώς επισφαλούς ισορροπίας με επαμφοτερίζοντα μηνύματα, συχνές αλλαγές της ατζέντας, αυξομειώσεις στην ένταση της εκφοράς του και, βέβαια, με εναλλαγές αρνητικών και θετικών συναισθημάτων με σκοπούμενο αποτέλεσμα την εγρήγορση, αλλά και την καθησύχαση των εκλογέων τους. Η μορφή και το περιεχόμενο των ετερόκλητων αυτών και συχνά ασυνάρτητων, λόγω και έργω, μηνυμάτων αντλούν από το υποσύστημα των κοινωνικών αξιών και τις σταθερές της πολιτικής κουλτούρας.
Είναι εντός αυτού του πλαισίου που μπορεί να εξηγηθεί (όχι όμως και να δικαιολογηθεί) η απόφαση του υπουργού Εξωτερικών να απομακρυνθεί πίνακας από το γενικό προξενείο μας στη Νέα Υόρκη, που χρησιμοποιώντας ως μοτίβο μια αλληγορία της ελληνικής σημαίας συμβόλισε και κατήγγειλε τις γυναικοκτονίες και την ενδοοικογενειακή βία. Η απόφαση ελήφθη κατόπιν διαμαρτυρίας του προέδρου του κόμματος Νίκη. Δεν είναι η πρώτη φορά που ασκείται λογοκρισία στην καλλιτεχνική έκφραση. Το 2003, 45 ημέρες μετά τα εγκαίνια μιας έκθεσης σύγχρονης τέχνης απομακρύνθηκε, με απόφαση του τότε υπουργού Πολιτισμού, «αιρετικός» πίνακας βάσει καταγγελίας ακροδεξιού πολιτευτή ότι ο καλλιτέχνης πρόσβαλε την ορθόδοξη πίστη.
Η απόσυρση του πίνακα από το γενικό προξενείο μας στη Νέα Υόρκη φανερώνει έλλειψη εθνικής αυτοπεποίθησης.
Πώς γίνεται κυβερνήσεις που επικαλούνται τον πολιτικό φιλελευθερισμό, την ανοικτή κοινωνία και την ανεκτικότητα να παραβιάζουν την αυτονομία της καλλιτεχνικής έκφρασης, μια θεμελιώδη αρχή του πολιτισμού της νεωτερικότητας; Πώς ένας εκσυγχρονιστής δρα ως αναχρονιστής στο πολιτιστικό επίπεδο; Είναι προφανές πως υπάρχουν θύλακες αρχαϊσμού εντός και δίπλα σε εκσυγχρονιστικά μοτίβα, καθώς ο κοινωνικός φιλελευθερισμός δεν συνοδεύει πάντοτε τον οικονομικό και ο τελευταίος δεν συνεπάγεται αυτομάτως την ύπαρξη ενός ώριμου πολιτικού φιλελευθερισμού.
Τούτο οφείλεται στην ιδιαιτερότητα του ελληνικού δρόμου στη νεωτερικότητα, που δεν έγκειται τόσο στη δυϊστική αντιπαράθεση μεταξύ εκσυγχρονισμού και παραδοσιοκρατίας, όσο στην ανταγωνιστική συμβίωσή τους, στους κατά καιρούς ποικίλους τρόπους και βαθμούς ενδοσυσχέτισής τους. Θεωρώ πως η ενδοσυσχέτιση αυτή ερμηνεύεται με ό,τι προ 30ετίας περίπου ονόμασα «ανεστραμμένο συγκρητισμό» (μεταξύ άλλων, σε άρθρο στην «Κ» της 16.11.1993). Από το ότι, δηλαδή, η εκσυγχρονιστική κουλτούρα στην Ελλάδα δεν πατάει στην παράδοση προκειμένου να ριζώσει και να ανθήσει, αλλά από το ότι η παράδοση τρέφεται και ανανεώνεται από τον εκσυγχρονισμό. Από την έποψη αυτή, η Ελλάδα δεν είναι μια «παραδοσιακά σύγχρονη» και εκσυγχρονιζόμενη κοινωνία, όπως οι χώρες της κλασικής νεωτερικότητας, αλλά μια εκσυγχρονισμένη παραδοσιακή (για την ακρίβεια μετα-αγροτική) χώρα. Μολονότι σε ολόκληρη τη Μεταπολίτευση ο εκσυγχρονισμός και η ανάπτυξη προβάλλουν ως δεσπόζουσα ιδεολογία, η ηγεμονική κουλτούρα συνεχίζει να έλκει την καταγωγή της από τον λεγόμενο ελληνοχριστιανικό πολιτισμό. Οπότε και ο εξακολουθητικά εθνοκεντρικός, ανασφαλής, άκαμπτος και αμυντικός προσανατολισμός πολλών συμπολιτών μας ως προς τη συλλογική τους ταυτότητα. Συμπερασματικά: Η απόσυρση του πίνακα φανερώνει έλλειψη εθνικής αυτοπεποίθησης.
*Ο κ. Νίκος Δεμερτζής είναι καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας και Επικοινωνίας στο ΕΚΠΑ.
