Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν άρχισε τις σπουδές του, οι περιβαλλοντικές επιστήμες ήταν άγνωστες. Δυσκολεύτηκε να εξηγήσει στους γονείς του τι ακριβώς ήταν αυτό που θα έκανε. «Σήμερα, ακόμη και η μητέρα μου, που δεν έχει τελειώσει καν το δημοτικό, καταλαβαίνει πόσο πολύ έχει αλλάξει το κλίμα στην Κρήτη και πόσο επηρεάζει –και θα εξακολουθήσει να επηρεάζει– τις ζωές μας. Η κλιματική αλλαγή, η ενεργειακή κρίση, η ασφαλής διατροφική αλυσίδα, η βιώσιμη παραγωγή και ανακύκλωση υλικών, και η ποιότητα αέρα και νερού είναι τεράστιες προκλήσεις που απαιτούν δομικές αλλαγές, αναγκαίες για την επιβίωσή μας», λέει ο Πέτρος Κουτράκης. Λίγο πριν επιστρέψει από τη γενέτειρά του, τις Αρχάνες Ηρακλείου, στη Βοστώνη, ο καθηγητής Περιβαλλοντικών Επιστημών του Χάρβαρντ και διευθυντής επί είκοσι και πλέον χρόνια (μέχρι πρότινος) του Κέντρου Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης, Κλιματικής Αλλαγής και Ενέργειας του αμερικανικού πανεπιστημίου, έκανε μια ολιγοήμερη στάση στην Αθήνα. Η 28η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Κλίμα μόλις είχε ολοκληρωθεί στο Ντουμπάι, οπότε δεν μπορούσαμε παρά να πιάσουμε το νήμα της συζήτησης από εκεί.
– Πώς αποτιμάτε τη διάσκεψη του Ντουμπάι; Οι γνώμες διίστανται: άλλοι μιλούν για ιστορική συμφωνία κι άλλοι για φιάσκο.
– Κάπου ανάμεσα βρίσκεται η αλήθεια. Αν θέλουμε πάντως να μπούμε στην ουσία του προβλήματος πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι για να φανούν τα αποτελέσματα τέτοιων συμφωνιών για τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θα πρέπει να περάσουν 150, ίσως και 200 χρόνια. Αν υποθέσουμε ότι σήμερα, ως διά μαγείας, σταματούσαν όλες οι εκπομπές, θα χρειαζόμασταν τουλάχιστον ενάμιση αιώνα για να επανέλθουμε από τα τωρινά επίπεδα, δηλαδή τα 420 ppm, στα 280 ppm της προβιομηχανικής περιόδου. Αυτό δείχνει τη σοβαρότητα του προβλήματος. Επίσης, ακόμη κι αν αυτό συμβεί, δεν σημαίνει ότι θα εκλείψουν μεμιάς οι δυσμενείς επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Οι θάλασσες έχουν ήδη υπερθερμανθεί, μεγάλο μέρος των πάγων έχει ήδη λιώσει.
– Απαισιόδοξο ακούγεται αυτό. Αρα δεν έχει νόημα να κάνουμε τίποτα;
– Οχι, βέβαια, απλώς απαιτείται ένας συνδυασμός δράσεων. Φυσικά και πρέπει να ελαττώσουμε τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και να περάσουμε από τα ορυκτά καύσιμα σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, όπως η αιολική και η ηλιακή, οι οποίες είναι ολοένα και πιο προσιτές οικονομικά. Ομως το διοξείδιο του άνθρακα δεν είναι ο μοναδικός ένοχος για την κλιματική κρίση. Ευθύνεται κατά 2/3 για την υπερθέρμανση του πλανήτη. Το υπόλοιπο μερίδιο ανήκει στο υποξείδιο του αζώτου (από τα λιπάσματα της εντατικής γεωργίας και τα αυτοκίνητα), στους αλογονάνθρακες (από διάφορες βιομηχανικές εφαρμογές, κλιματιστικά και ψυγεία) και στο μεθάνιο (από την εντατική κτηνοτροφία και τα απόβλητά της). Οπότε πρέπει να ελαττώσουμε και αυτές τις εκπομπές.
– Η επιλογή σας να μην τρώτε κρέας έτσι εξηγείται;
– Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της κτηνοτροφίας είναι πράγματι τεράστιο: χρησιμοποιεί το 30%-40% της παγκόσμιας καλλιεργήσιμης γης. Δεν τρώω κρέας, όμως, και για άλλους λόγους, κυρίως για τις απάνθρωπες συνθήκες εκτροφής και θανάτωσης των ζώων (66 δισ. κοτόπουλων, 700 εκατ. αγελάδων, 500 εκατ. προβάτων, 1,5 δισ. γουρουνιών κάθε χρόνο), αλλά και για την προστασία της υγείας μου από τις ορμόνες, τις τοξικές ουσίες και τα αντιβιοτικά που μέσω του κρέατος και των γαλακτοκομικών προϊόντων φτάνουν στο πιάτο μας.
– Τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα είναι μέρος της ανάσχεσης της κλιματικής κρίσης;
– Ως μεταβατικό στάδιο πρέπει να τα αντιμετωπίζουμε, όχι ως παράμετρο μιας μόνιμης λύσης και μιας μακράς προοπτικής. Αν και γίνονται πιο οικονομικά και προσιτά, δεν μπορούμε να βασιστούμε σε αυτά. Περισσότερα από ένα δισ. οχήματα υπάρχουν σήμερα σε όλο τον κόσμο· δεν θα μπορούσαν να είναι όλα ηλεκτροκίνητα, γιατί θα χρειαζόμασταν τεράστιες ποσότητες λιθίου και κοβαλτίου για τις μπαταρίες τους. Ας μην ξεχνάμε ότι η Κίνα σχεδόν μονοπωλεί την αγορά σπάνιων γαιών, καθώς της αναλογεί τουλάχιστον το 70% της παγκόσμιας παραγωγής. Εχει και μια γεωπολιτική διάσταση, λοιπόν, το θέμα της ηλεκτροκίνησης. Βέβαια, η ανάπτυξη πλαστικών μπαταριών που θα χρησιμοποιούσαν μικρότερες ποσότητες μετάλλων θα ήταν μια πιο βιώσιμη λύση. Νομίζω όμως ότι στο μέλλον θα μπορούμε να παράγουμε πράσινα καύσιμα από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.
Στην Ελλάδα θα επηρεαστούν γεωργική παραγωγή, τουρισμός και υδροφόρος ορίζοντας – «Θεσσαλίες» θα συμβαίνουν ολοένα και πιο συχνά.
– Το 2023 ήταν μια χρονιά μεγάλων καταστροφών στην Ελλάδα. Αυτό που έγινε στη Θεσσαλία, για παράδειγμα, θα είναι η νέα κανονικότητα;
– Χωρίς να θέλω να κινδυνολογήσω, είναι αλήθεια πως κάποιες περιοχές της χώρας μας εφεξής θα επιβαρύνονται επανειλημμένως από πλημμυρικά φαινόμενα. Θα σας εξηγήσω γιατί. Ο καιρός, σε ό,τι αφορά τις βροχοπτώσεις, επηρεάζεται από κλίμακες παγκόσμιες (όπως η θερμοκρασία των ωκεανών) και τοπικές (όπως η υπερθέρμανση των θαλασσών ή των λιμνών σε κάθε περιοχή). Τα επιφανειακά νερά των θαλασσών έχουν απορροφήσει πάνω από το 90% της υπερθέρμανσης της Γης. Οταν η θερμοκρασία των επιφανειακών υδάτων των τροπικών θαλασσών ξεπερνάει τους 27 °C και υπάρχουν ευνοϊκές μετεωρολογικές συνθήκες δημιουργούνται τυφώνες, οι οποίοι είναι σαν πυρηνικές βόμβες: μεταφέρουν τεράστιες ποσότητες νερού και έχουν πολύ μεγάλη κινητική ενέργεια, που προκαλεί θυελλώδεις ανέμους. Αν συνεχίσει να ανεβαίνει η θερμοκρασία της Μεσογείου, λοιπόν, αυτά τα φαινόμενα κάθε άλλο παρά σπάνια θα είναι. Αεροχείμαρροι και έντονες βροχοπτώσεις θα πλήττουν συγκεκριμένα μικροκλίματα: περιοχές που γειτνιάζουν με θάλασσα ή λίμνες και έχουν ψηλά βουνά (Ολυμπος, Ψηλορείτης, Πίνδος). Το να λέμε, λοιπόν, ότι τέτοια φαινόμενα συμβαίνουν κάθε 1.000 χρόνια δεν ωφελεί κανέναν – εκτός ίσως από τους πολιτικούς. Μπορεί να μην είχαν συμβεί τα προηγούμενα 1.000 χρόνια, όμως από εδώ και πέρα θα συμβαίνουν ολοένα και πιο συχνά.
– Τα καλοκαίρια μας στην Ελλάδα θα έχουν και καύσωνες;
– Ναι, μαζί με την ερημοποίηση που η υπερθέρμανση σταδιακά θα προκαλεί. Η ερημοποίηση ανεβαίνει στην Ευρώπη από την Αφρική. Η Ελλάδα είναι από τα πρώτα σκαλοπάτια, από τις πιο ευάλωτες περιοχές. Θέλετε να δείτε πώς θα είναι σε λίγες δεκαετίες η χώρα μας; Δείτε το Κουβέιτ και το Ντουμπάι. Απλώς επειδή εμείς έχουμε περισσότερο νερό, κάποιες περιοχές θα αντισταθούν και θα παραμείνουν πράσινες. Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι να προστατευθεί ο πληθυσμός από τις ακραίες ζέστες. Πώς; Με κλιματισμό παντού, σε ιδιωτικά και δημόσια κτίρια. Αλλά επειδή πιθανότατα θα υπάρχει πρόβλημα επάρκειας ηλεκτρικής ενέργειας σε περίπτωση μπλακ άουτ, τα κτίρια θα πρέπει σταδιακά να γίνουν ενεργειακά ανεξάρτητα, με ηλιακά πάνελ και μπαταρίες αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας. Η αποκέντρωση της ενέργειας θα είναι μία από τις μεγάλες προκλήσεις των επόμενων χρόνων.
– Θύμα της ερημοποίησης θα είναι και το νερό;
– Είναι δεδομένο ότι τα αποθέματα νερού θα μειωθούν ακόμη πιο πολύ τα επόμενα χρόνια. Τα χιόνια στα ορεινά θα λιώνουν πιο νωρίς και οι βροχοπτώσεις θα είναι λιγότερο συχνές, αλλά δυνατές. Επομένως θα είναι πιο δύσκολη η συγκράτηση και αποθήκευση του βρόχινου νερού στους υδροφόρους ορίζοντες. Η αφαλάτωση είναι ανάγκη να διαδοθεί ευρέως, ειδικά στα νησιά. Μόνο που επειδή η αντίστροφη ώσμωση είναι πολύ ακριβή γιατί απαιτεί μεμβράνες και ενέργεια, καλό είναι να προτιμηθεί η χρήση θερμότητας από θερμοηλεκτρικά εργοστάσια για την εξάτμιση του θαλασσινού νερού. Λόγω της μεγάλης ηλιοφάνειας στην Ελλάδα, ο συνδυασμός παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και αφαλάτωσης είναι μια πολύ βιώσιμη επένδυση.
– Στο μέλλον που περιγράφετε τι ρόλο θα παίζει για την ελληνική οικονομία ο τουρισμός;
– Θα κλονιστεί, είναι βέβαιο. Δεν θα ήταν προτιμότερο, λοιπόν, να αρχίσουμε να επενδύουμε σε νέες τεχνολογίες για το περιβάλλον και τις εναλλακτικές πηγές ενέργειας; Εχουμε εξαιρετικό επιστημονικό δυναμικό, με τη στήριξη νεοφυών εταιρειών θα δώσουμε τη δυνατότητα σε νέους επιστήμονες να μείνουν στον τόπο μας και να συμβάλουν σε μια βιώσιμη ανάπτυξη. Η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού είναι επισφαλής οικονομικά και επιβλαβής περιβαλλοντικά (όταν μια χώρα με 10 εκατ. κατοίκους δέχεται κάθε καλοκαίρι άλλα 30 εκατ. επισκέπτες).
– Αντίστοιχες συνέπειες θα υποστεί και η γεωργία;
– Θα αλλάξει και αυτή δραματικά, γιατί έτσι όπως ασκείται σήμερα είναι μη βιώσιμη και καταστροφική για το περιβάλλον. Η Ελλάδα τα επόμενα χρόνια –δεν απέχουμε πολύ από αυτό– θα γίνει θερμότερη και ξηρότερη, με λιγότερη βλάστηση. Η παραγωγή σταφυλιών και ελαιολάδου, ιδιαίτερα σε περιοχές της Νότιας Ελλάδας, θα μειωθεί. Η ανάπτυξη καλλιεργειών που αντέχουν στην ξηρασία θα είναι αναγκαία, λοιπόν, όπως και η καλλιέργεια μέσα σε κτίρια, ως νέος τρόπος για επαρκή παραγωγή τροφίμων: με τεχνητό φωτισμό από ηλιακά πάνελ, με υδροπονικά συστήματα, με μειωμένη στο ελάχιστο τη χρήση λιπασμάτων και χωρίς φυτοφάρμακα. Σε αυτό το νέο μοντέλο γεωργίας πρέπει να επενδύσουμε εγκαίρως ως χώρα αν δεν θέλουμε να μας προλάβουν οι εξελίξεις. Η Σαουδική Αραβία και το Κουβέιτ έχουν ήδη επενδύσει σε τέτοιες εναλλακτικές καλλιέργειες για να παράγουν κηπευτικά.
– Μέσα σε όλα αυτά βρίσκετε λόγους να αισιοδοξείτε, κύριε Κουτράκη;
– Φυσικά! Εχουμε ήλιο, θαλασσινό νερό και καλά εκπαιδευμένο επιστημονικό και εργατικό δυναμικό. Οφείλουμε να αναπτύξουμε, σε συνεργασία με επιστήμονες και εκπροσώπους όλων των παραγωγικών τομέων, στρατηγικές προσαρμογής και βιωσιμότητας, οι οποίες θα εφαρμοστούν τα επόμενα χρόνια – χωρίς πολιτικές ατζέντες, το επαναλαμβάνω σε κάθε ευκαιρία. Η κλιματική κρίση προκαλεί τεράστια προβλήματα, αλλά προσφέρει και τεράστιες ευκαιρίες. Το κλίμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν εργαλείο για να κάνουμε την κοινωνία μας καλύτερη και πιο προοδευτική. Ο φόβος και η ανάγκη να προστατεύσουμε όχι μόνο τον εαυτό μας αλλά και τις επόμενες γενιές μπορούν να γεννήσουν δημιουργικότητα, συσπείρωση και αλληλεγγύη.
