Τα παλιά διαμερίσματα των πολυκατοικιών ανακαινίζονται. Τα καταστήματα των ισογείων αλλάζουν χρήση κι εκεί όπου άλλοτε βρίσκονταν μπακάλικα κι επαγγελματικοί χώροι, σήμερα δημιουργούνται café και χώροι τέχνης. Γύρω από τις κεντρικές εισόδους κρέμονται κουτάκια για τα κλειδιά των διαμερισμάτων που ενοικιάζονται με βραχυχρόνια μίσθωση. Στα πεζοδρόμια ακούγονται οι ήχοι από τα βαλιτσάκια των επισκεπτών, αλλά ο δημόσιος χώρος παραμένει ίδιος. Οι δρόμοι και οι πλατείες δεν ακολουθούν τις μεταβολές που συντελούνται στο εσωτερικό των οικοδομικών τετραγώνων. Η Αθήνα αλλάζει από μέσα προς τα έξω, αλλά οι πιο δραματικές αλλαγές δεν γίνονται ορατές, δεν γίνονται αντιληπτές από τον δρόμο, καθώς είναι αυτές που αφορούν τους ανθρώπους.
Οι κεντρικές αθηναϊκές γειτονιές εγκαταλείπονται από ένα μέρος των παλαιών κατοίκων τους. Στη θέση τους εμφανίζεται μια νέα ετερογενής πληθυσμιακή ομάδα από χώρες της Μέσης Ανατολής, την Κίνα ή την Ευρώπη, η οποία φέρνει έναν μητροπολιτικό χαρακτήρα στο κέντρο της πόλης. Μαζί με τους νέους κατοίκους καταφθάνει και ένα μεγάλο πλήθος τουριστών, το οποίο αντιμετωπίζει την πόλη ως αναλώσιμο προϊόν. Το Airbnb φέρνει τον μαζικό τουρισμό μέσα στην πολυκατοικία, κυριολεκτικά στο διπλανό διαμέρισμα. Ομως η συνύπαρξη αυτή δεν είναι αρμονική αλλά ούτε και επωφελής για όλους.
Τα πρόσφατα στατιστικά στοιχεία από τις εκθέσεις της Eurostat αποκαλύπτουν ένα εξαιρετικά σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα το οποίο ακόμη είναι κρυμμένο πίσω από τις όψεις των αθηναϊκών πολυκατοικιών. Το κόστος ενοικίασης την τελευταία τετραετία έχει αυξηθεί κατά 40%. Η μέση τιμή πώλησης κατοικιών έχει εκτοξευτεί κατά 70%. Αντίστοιχα το ποσοστό ιδιοκατοίκησης μειώνεται σταθερά και πλέον η Ελλάδα κατατάσσεται μόλις 20ή ανάμεσα στις 33 χώρες της Ευρώπης στον σχετικό πίνακα. Το πρόβλημα της στέγης αφορά τις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις καθώς το αυξανόμενο κόστος κατασκευής και τα υψηλά επιτόκια έχουν καταστήσει ασύμφορη την επένδυση στην οικοδομή. Στην Ελλάδα όμως το πρόβλημα γίνεται πιο οξύ λόγω των χαμηλών μισθών. Το κόστος της κατοικίας στην Ελλάδα παραμένει ακόμη χαμηλότερο του ευρωπαϊκού μέσου όρου και για αυτόν άλλωστε τον λόγο αποτελεί ελκυστική επένδυση για τους ξένους αγοραστές. Από τη στιγμή όμως που το κόστος ενοικίασης ενός διαμερίσματος στο κέντρο αντιστοιχεί στο σύνολο ενός μέσου μισθού, πολλοί είναι εκείνοι που θα αναγκαστούν να αναζητήσουν αλλού τον τόπο διαμονής τους. Το πρόβλημα δεν περιορίζεται στον σταδιακό εκτοπισμό της μεσαίας τάξης από τις κεντρικές συνοικίες, αλλά αφορά τη γενικότερη δυσκολία απόκτησης στέγης στην ελληνική πόλη. Και το πρόβλημα αυτό αφορά κυρίως τους νεότερους κατοίκους, ηλικίας έως 34 ετών, που σύμφωνα με τα πρόσφατα στατιστικά δεδομένα, σε ποσοστό 72% κατοικούν ακόμη στο παιδικό τους δωμάτιο.
Η αθηναϊκή πολυκατοικία έδωσε λύση στο τεράστιο πρόβλημα στέγης της μεταπολεμικής Ελλάδας, σε συνθήκες πολύ πιο δύσκολες από τη σημερινή. Η αντιπαροχή ήταν μια ευφυής συλλογική επινόηση, η οποία υποστηρίχθηκε από την πολιτεία, για την αντιμετώπιση του μεγάλου κύματος εσωτερικής μετανάστευσης. Η πολυκατοικία της αντιπαροχής δεν προσέφερε απλά στέγη στον νέο αστικό πληθυσμό, αλλά επέτρεψε τον εκσυγχρονισμό των οικιστικών υποδομών και τη διάδοση των μοντέρνων προτύπων διαβίωσης. Θα μπορούσαμε να επινοήσουμε κάτι παρόμοιο σήμερα ώστε να αντιμετωπίσουμε τη νέα κρίση στέγης που βρίσκεται σε εξέλιξη; Θα μπορούσε η κρίση αυτή να οδηγήσει στον εκσυγχρονισμό του κτιριακού τύπου της πολυκατοικίας;
Το πρόγραμμα της «Κοινωνικής αντιπαροχής» που εξαγγέλθηκε πρόσφατα από την κυβέρνηση αποτελεί ένα ευφυές εύρημα για τη δημιουργία κοινωνικής κατοικίας σε ακίνητα του Δημοσίου. Μένει βέβαια να αποδειχτεί αν το εύρημα αυτό θα μπορέσει να δώσει επαρκή κίνητρα στον ιδιωτικό τομέα ώστε να δημιουργήσει ελκυστικές οικιστικές μονάδες. Και βέβαια τίθεται το ερώτημα σχετικά με την αρχιτεκτονική των νέων πολυκατοικιών. Το μεταπολεμικό διαμέρισμα σχεδιάστηκε σύμφωνα με τις ανάγκες του μοντέλου της πυρηνικής οικογένειας. Σήμερα το μοντέλο αυτό δεν είναι πλέον το μοναδικό. Είναι η στιγμή να σκεφτούμε με ποιον τρόπο θέλουμε να κατοικήσουμε στις πόλεις του 21ου αιώνα. Η νέα κοινωνική κατοικία που έχει ανάγκη η ελληνική πόλη θα μπορούσε να αποτελέσει αφορμή διερεύνησης νέων οικιστικών τυπολογιών που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες διαφορετικών μοντέλων διαβίωσης και να αφομοιώνουν εμπειρίες των τελευταίων χρόνων, όπως η συγκατοίκηση, η δυνατότητα εργασίας από το σπίτι ή η μετατροπή των δωμάτων σε κοινόχρηστους χώρους αναψυχής. Δίπλα στο τυπικό οικογενειακό διαμέρισμα θα μπορούσαν να διερευνηθούν νέες δομές συγκατοίκησης αλλά και η δυνατότητα δημιουργίας ευφάνταστων κοινόχρηστων χώρων, όπως για παράδειγμα συλλογικές κουζίνες. Σε περιόδους κρίσης όπως η σημερινή, είναι η κατάλληλη στιγμή να αναστοχαστούμε όλα όσα θεωρούσαμε δεδομένα και να σχεδιάσουμε το μέλλον.
Ο κ. Πάνος Δραγώνας είναι καθηγητής Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο Πατρών.
