Ο σεισμός της Πρωτοχρονιάς στην Ιαπωνία μας θύμισε πάλι την επικινδυνότητα της χώρας μας από σεισμούς και τσουνάμι. Στο προσκήνιο ήλθε το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης σεισμών (ΣΕΠΣ) της Ιαπωνίας και έγινε ευρύτατα γνωστό στη χώρα μας λόγω της παρουσίας γνωστού Ελληνα σεισμολόγου εκεί κατά τη διάρκεια του σεισμού. Φυσικά, όπως ήταν αναμενόμενο, γεννήθηκε το ερώτημα αν ένα τέτοιο σύστημα θα ήταν εφαρμόσιμο στη χώρα μας. ΣΕΠΣ με sms δοκιμάστηκαν για πρώτη φόρα δεκαοκτώ χρόνια πριν στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Καλιφόρνιας (Caltech) και λειτουργούν πλέον στην Καλιφόρνια, στο Ορεγκον και στην Ουάσιγκτον των ΗΠΑ, στην Ιαπωνία, τη Νότια Κορέα, την Ταϊβάν και στο Μεξικό. Το ΣΕΠΣ λειτουργούσε κατά τον μεγάλο σεισμό της Ιαπωνίας του 2011, αλλά δεν διαφημίστηκε τότε, γιατί η μεγάλη καταστροφή έγινε από το τσουνάμι. Στις χώρες που λειτουργούν βασίζονται και σε σήματα από υποθαλάσσιους σεισμογράφους.
Τα ΣΕΠΣ δεν μπορούν να προειδοποιήσουν έγκαιρα όσους βρίσκονται πολύ κοντά στο επίκεντρο, αλλά μόνο όσους βρίσκονται σε κάποια απόσταση, που εξαρτάται από την κάλυψη της χώρας από μετρητές. Οταν τα πρώτα κύματα καταγραφούν από τον πλησιέστερο μετρητή –συνήθως επιταχυνσιογράφο–, τότε ο μετρητής μεταδίδει το σήμα στο κέντρο προειδοποίησης σχεδόν ακαριαία, και σχεδόν αυτόματα ξεκινάει η διαδικασία ενημέρωσης με sms (δηλαδή με το αντίστοιχο 112). Αν ο πλησιέστερος μετρητής στο επίκεντρο ανιχνεύσει κίνηση του εδάφους που ξεπερνάει ένα ορισμένο όριο, το σύστημα ενεργοποιείται. Οσοι βρίσκονται σε απόσταση 100 χλμ. από τον μετρητή, δυνητικά μπορούν να έχουν προειδοποίηση σε 20 δευτερόλεπτα κατ’ ελάχιστον, όσοι είναι σε απόσταση 200 χλμ. σε 40 δευτερόλεπτα, σε 300 χλμ. σε ένα λεπτό. Δηλαδή η προειδοποίηση φτάνει 20 ή 40 ή 60 δευτερόλεπτα αντίστοιχα πριν φτάσουν τα σεισμικά κύματα και προκαλέσουν καταστροφές. Σε κάθε περίπτωση τα ΣΕΠΣ μπορούν να επιτρέψουν να σταματήσουν έγκαιρα τρένα, να κλείσουν διακόπτες ασφαλείας, να ενεργοποιηθούν γεννήτριες, να προετοιμαστούν νοσοκομεία και η Πυροσβεστική και ίσως να απομακρυνθούν άνθρωποι από επισφαλείς θέσεις.
Για παράδειγμα, στον σεισμό της Τουρκίας του 2023 μεγάλες καταστροφές έγιναν και υπήρξαν θάνατοι μέχρι και σε αποστάσεις περίπου 100 χλμ. από το επίκεντρο. Ενα ΣΕΠΣ θα μπορούσε να είχε δώσει προειδοποίηση μέχρι και 20 δευτερολέπτων, αλλά στην πράξη μάλλον μικρότερη, λόγω του απαιτούμενου χρόνου ενεργοποίησης. Παρόμοιος χρόνος προειδοποίησης θα υφίστατο για την Αθήνα αν γινόταν σεισμός πάλι στις Αλκυονίδες, όπως το 1981.
Οταν τα πρώτα σεισμικά κύματα καταγραφούν από τον πλησιέστερο μετρητή, τότε, σχεδόν αυτόματα, ξεκινάει η διαδικασία ενημέρωσης των πολιτών μέσω sms.
Θα μπορούσε η Ελλάδα να υλοποιήσει ένα ΣΕΠΣ; Φυσικά, αλλά χρειάζεται πολλή προετοιμασία. Εχει ήδη μελετηθεί για τη σύζευξη Ρίου – Αντιρρίου. Στη χώρα μας το δίκτυο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΕΑΑ) έχει περίπου 200 επιταχυνσιογράφους που δεν επαρκούν για να εξασφαλίσουν ικανοποιητικούς χρόνους προειδοποίησης. Αν φέρ’ ειπείν ο πλησιέστερος στο επίκεντρο επιταχυνσιογράφος βρίσκεται 20 χλμ. μακριά, τότε η προειδοποίηση θα ξεκινήσει να μεταδίδεται ήδη 4 δευτερόλεπτα καθυστερημένα, αν ο πλησιέστερος είναι σε 5 χλμ. απόσταση, η διαδικασία προειδοποίησης θα αρχίσει σχεδόν άμεσα. Ο μικρός αριθμός σεισμογράφων και επιταχυνσιογράφων ανά την επικράτεια δυσκολεύει πολύ ακόμη και τη δοκιμή ενός ΣΕΠΣ. Μεγάλο πρόβλημα είναι επίσης η συντήρηση του συστήματος ως έχει. Σήμερα η συντήρηση των υπαρχόντων μετρητών στους οποίους βασιζόμαστε για την ανίχνευση σεισμών γίνεται σαν «πάρεργο» στο πλαίσιο χρηματοδότησης ερευνητικών προγραμμάτων στο ΕΑΑ, δηλαδή βασιζόμαστε σε μεγάλο βαθμό στον πατριωτισμό των Ελλήνων ερευνητών και επιστημόνων για θέματα δημόσιας ασφάλειας. Δεν έχει προβλεφθεί ακόμη χρηματοδοτικός μηχανισμός για την έκτακτη συντήρηση και υποστήριξη των καίριων υποδομών που χρειαζόμαστε για προειδοποιήσεις.
Το ίδιο ισχύει για τον αριθμό και τη συντήρηση των περισσοτέρων μετεωρολογικών σταθμών και παλιρροιογράφων και άλλων μετρητών της στάθμης. Για παράδειγμα, το ΕΑΑ έχει εγκαταστήσει περίπου 20 παλιρροιογράφους, ενώ χρειαζόμαστε ένα σε κάθε μικρό ή μεγάλο λιμάνι για προειδοποίηση για τσουνάμι. Η συντήρηση γίνεται όταν μπορούν να δικαιολογηθούν έξοδα μετακίνησης σε ερευνητικά προγράμματα, δεν υπάρχει προϋπολογισμός που να προβλέπει συντήρηση. Αλλο παράδειγμα, στη Θεσσαλία κατά την πλημμύρα του Σεπτεμβρίου λειτουργούσε μόνο ένας μετρητής στάθμης σε ολόκληρο τον Κάμπο. Το γεγονός ότι δεν υπήρχαν μετρητές είχε ως αποτέλεσμα ότι δεν υπήρχαν υδρογραφήματα, δηλαδή τα ειδικά γραφήματα που επιτρέπουν την εκτίμηση του πόσο γρήγορα θα αυξηθεί η στάθμη σε κάποιο σημείο του Κάμπου που τυχόν ενδιαφέρει και πόσο γρήγορα θα υποχωρήσει. Η απουσία υδρογραφημάτων δυσχέρανε πολύ το έργο της Πολιτικής Προστασίας.
Ας δούμε όμως μπροστά στο εγγύς μέλλον της έγκαιρης προειδοποίησης. Με σχετικά μικρές επενδύσεις μπορούμε να αυξήσουμε τον αριθμό των ανιχνευτών περιβαλλοντικών παραμέτρων, δηλαδή κινήσεων του εδάφους, μετεωρολογικών συνθηκών, στάθμης της θάλασσας, λιμνών και ποταμών, κυματικών συνθηκών και τσουνάμι. Οι μετρήσεις αυτές θα επιτρέψουν πολύ πιο στοχευμένα μηνύματα 112, που θα δίνουν πιο εξειδικευμένες πληροφορίες για επικείμενα ακραία φαινόμενα, και, φυσικά, μηνύματα από ΣΕΠΣ που θα αφήνουν αρκετά δευτερόλεπτα αντίδρασης πριν γίνουν καταστροφές και καταρρεύσεις κτιρίων. Εχουμε κάνει μεγάλο δρόμο από τις 11 Μαρτίου 2020, όταν στάλθηκε το πρώτο μήνυμα 112, έπειτα από πυρετώδη προετοιμασία συνεργατών για να αποφευχθεί τραγωδία όπως στο Μάτι. Ομως, το πεπρωμένο μας από σεισμούς και ακραία φαινόμενα φυγείν αδύνατον και όσο νωρίτερα φτιάξουμε αξιόπιστα συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης, τόσο πιο ασφαλείς θα είμαστε.
Ο κ. Κώστας Συνολάκης είναι ακαδημαϊκός και καθηγητής Φυσικών Καταστροφών στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας.
