Η τρίτη δεκαετία του εικοστού πρώτου αιώνα διανύεται στη χώρα μας υπό το κράτος, κατά κάποιον τρόπο, των επετείων των καθοριστικών ιστορικών σταθμών που διαμόρφωσαν την υπόσταση και την ταυτότητα της Ελλάδας ως ελεύθερου εθνικού κράτους. Το 2021 γιορτάσαμε τα διακόσια χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης με την επιβαλλόμενη σοβαρότητα και περίσκεψη, σταθμίσαμε την πολυεπίπεδη σημασία των γεγονότων, δοκιμάσαμε νέες οπτικές και αναδείξαμε αγνοημένες πτυχές της εποποιίας που διέπλασε το σύγχρονο ελληνικό έθνος. Το 2022 αναστοχαστήκαμε τη μεγάλη εθνική καταστροφή στη Μικρά Ασία, καταστροφή ανθρωπιστική, αλλά και εθνολογική, η οποία, πάντως, παρά τις απροσμέτρητες εκατόμβες της τραγωδίας και τον ξεριζωμό μακροπρόθεσμα παρήγαγε και αποτελέσματα που αποδείχθηκαν ευεργετικά για την ελληνική κοινωνία.
Το 2024 ανατέλλει με νέες σημαντικές επετείους στον ορίζοντα. Από το 1974 συμπληρώνονται πενήντα χρόνια απρόσκοπτης λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος, το οποίο φαίνεται πλέον να έχει κατακτήσει την ωριμότητα που διασφαλίζει την εύρυθμη λειτουργία του κράτους δικαίου, παρά τους περιστασιακούς πειρασμούς του λαϊκισμού, ο οποίος τη δεύτερη δεκαετία του εικοστού πρώτου αιώνα εξέθεσε σε σοβαρότατους κινδύνους τη χώρα. Από το 1974 όμως, συμπληρώνεται επίσης μισός αιώνας από μια άλλη εθνική καταστροφή στην Κύπρο, εθνική συμφορά καθόλου υποδεέστερη από την καταστροφή του 1922. Μέσα στον πανηγυρικό αναστοχασμό για την εδραίωση της δημοκρατίας στην Ελλάδα, το 2024 οφείλει να λειτουργήσει και ως πρόκληση στάθμισης και ενδοσκόπησης σε σχέση προς τη χαίνουσα πληγή που παραμένει ανοιχτή στην Κύπρο.
Η Κύπρος θα προβεί στις δικές της ενέργειες μνήμης και κριτικής αποτίμησης για την τραγωδία και τις συνέπειές της, το έργο που συντελέστηκε για την αντιμετώπιση της συμφοράς, τις ατελέσφορες απόπειρες λύσης και τις προοπτικές του μέλλοντος, άμεσου και απώτερου. Η Ελλάδα, η ελληνική σκέψη και ευαισθησία πώς θα ανταποκριθούν στην πρόκληση, πώς θα αναμετρηθούν με το συνειδησιακό πρόβλημα που θέτει ή οφείλει να θέτει το Κυπριακό ζήτημα στην ελληνική πολιτική ζωή;
Εδώ δεν μπορούν να καταγραφούν παρά μερικές προκαταρκτικές σκέψεις και ιδίως υπομνήσεις ώστε να καλλιεργηθεί η επίγνωση, την οποία, κατά τη γνώμη μου, οφείλει να διαθέτει η Ελλάδα σε σχέση με την Κύπρο και τη σημασία της για τον Ελληνισμό, όπως και σε σχέση με την κρισιμότητα της παρατεινόμενης εκκρεμότητας του Κυπριακού ζητήματος.
Το «θαύμα»
Οι κόκκινες γραμμές δεν μπορούν παρά να αποκλείουν το ενδεχόμενο της λύσης δύο κρατών, δηλαδή τη διχοτόμηση, και να επιμένουν στη διαφύλαξη της διεθνούς προσωπικότητας της Κυπριακής Δημοκρατίας ως ανεξάρτητου και κυρίαρχου κράτους.
Πρώτον η υπόμνηση: καλό θα ήταν η επέτειος να λειτουργήσει ως κίνητρο για τους σκεπτόμενους Ελληνες πολίτες, αλλά και για τους φορείς της πολιτικής ευθύνης, να ανακτήσουμε την αίσθηση της Κύπρου, όπως την προσέλαβε το δημιουργικότερο τμήμα της ελληνικής διανόησης κατά τη διαδρομή του εικοστού αιώνα, από τον Κωστή Παλαμά ώς τον Στράτη Μυριβήλη, τον Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο και τον Γιώργο Θεοτοκά για να συμπυκνωθεί στη διαπίστωση του Γιώργου Σεφέρη ότι στην Κύπρο «το θαύμα λειτουργεί ακόμα». Η μεγαλόνησος αποτελεί το απώτατο νοτιοανατολικό μέτωπο του ελληνικού κόσμου στο κατώφλι της Μέσης Ανατολής και παρέμεινε μέσα στους αιώνες διάστικτη από «καρτερικά ελληνικά ονόματα», κατοικημένη από έναν λαό που «επέδειξε απίστευτη αντοχή στο μαρτύριο και καρτερία», για να θυμηθώ τους στίχους του φίλου ποιητή Κυριάκου Χαραλαμπίδη.
Αυτήν την Κύπρο και τις ευθύνες απέναντί της οφείλει η επέτειος να μας θυμίζει. Για να γίνει αυτό απαιτείται να συντρέχει και μια άλλη σοβαρότατη προϋπόθεση, να αποσαφηνιστούν χωρίς περιστροφές και επαμφοτερίζουσες διατυπώσεις οι κόκκινες γραμμές της ελληνικής θέσης για τη λύση του Κυπριακού. Οι κόκκινες γραμμές δεν μπορούν παρά να αποκλείουν το ενδεχόμενο της λύσης δύο κρατών, δηλαδή τη διχοτόμηση της Κύπρου, και να επιμένουν στη διαφύλαξη της διεθνούς προσωπικότητας της Κυπριακής Δημοκρατίας ως ανεξάρτητου και κυρίαρχου κράτους. Για να είναι όμως αξιόπιστη η θέση αυτή οφείλει να συνδυάζεται με προτάσεις προς τους Τουρκοκυπρίους τις οποίες να μην μπορούν να απορρίψουν: προτάσεις που να προσφέρουν έμπρακτες εφαρμογές των αρχών των δικαιωμάτων του ανθρώπου και της πολιτικής ισότητας, όπως έχει επεξεργαστεί τις αξίες αυτές το ευρωπαϊκό κεκτημένο.
Τα κεκτημένα
Στα πενήντα χρόνια από τη συμφορά του 1974 η Κύπρος έχει πετύχει πάρα πολλά: αρχικά την οικονομική της επιβίωση μέσα στις συνθήκες της εχθρικής εισβολής και της προσφυγιάς, την εδραίωση της λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος, την ένταξή της στην ενωμένη Ευρώπη και τη νομισματική ένωση. Μένει να κατοχυρώσει οριστικά την ανεξαρτησία της και την εδαφική της ακεραιότητα. Προς την κατεύθυνση αυτή θα συμβάλει αποφασιστικά η εμπέδωση ενός πολιτεύματος χωρίς ελλείμματα δημοκρατίας, δηλαδή με την ενεργό εγγύηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη για όλους τους κατοίκους της νήσου. Η επέτειος οφείλει να αποβεί ευκαιρία διαπαιδαγώγησης για την ελληνική πολιτική συνείδηση σε σχέση με τη ζωτική σημασία αυτών των αιτημάτων.
Ο κ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης είναι ακαδημαϊκός, διευθυντής του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.
