Στις 16 Νοεμβρίου ο κόσμος γνώρισε μια εντυπωσιακή πρωτιά στον τρόπο θεραπείας ασθενειών. Το Ελεγκτικό Οργανο Φαρμάκων του Ηνωμένου Βασιλείου (MHRA) ενέκρινε τη θεραπεία της δρεπανοκυτταρικής αναιμίας και θαλασσαιμίας με διόρθωση του γονιδιώματος των ασθενών. Σε λιγότερο από ένα μήνα, στις 7 Δεκεμβρίου, η αμερικανική FDA επίσης ενέκρινε αυτή τη μορφή της θεραπείας για την αμερικανική επικράτεια. Τα νέα αυτά είναι πολύ σημαντικά για τους ασθενείς όλου του κόσμου γιατί ανοίγουν τον δρόμο για γονιδιωματικές θεραπείες με διόρθωση των σφαλμάτων/μεταλλαγών στο DNA. Επιπρόσθετα για την Ελλάδα, που είναι ένας τόπος όπου η θαλασσαιμία και η δρεπανοκυτταρική αναιμία είναι αρκετά συχνές, αυτή η νέα μορφή θεραπείας έχει ιδιαίτερη και εξέχουσα σημασία.
Ημουν φοιτητής της Ιατρικής στη δεκαετία του ’70 όταν στο μπαλκόνι ενός νοσοκομείου της Αθήνας είχα μια συζήτηση με τη 18χρονη Ελένη που σημάδεψε την επιστημονική μου ζωή. Η Ελένη είχε μια σοβαρή μορφή θαλασσαιμίας και σε λίγες ημέρες πέθανε από τη γενετική αυτή αρρώστια. Μου είπε με τα μεγάλα, θλιμμένα και ταλαιπωρημένα μάτια της: εγώ φεύγω σύντομα, μα εύχομαι να βρείτε το «γιατί» και τη θεραπεία της αρρώστιας μου.
Η δρεπανοκυτταρική αναιμία είναι μια κληρονομική ασθένεια στην οποία οι υγιείς, μα φορείς γονείς δίνουν ο καθένας από ένα μεταλλαγμένο γονίδιο στο πάσχον παιδί. Το γονίδιο αυτό, που έχει ονομαστεί HBB, φτιάχνει μια ποιοτικά αλλαγμένη πρωτεΐνη που προκαλεί δομικές αλλαγές και καταστροφή των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Αλλες μεταλλαγές του γονιδίου HBB προκαλούν ποσοτικές διαφορές στην αιμοσφαιρίνη που οδηγούν σε μια άλλη κατάσταση τη β-θαλασσαιμία, μια αναιμία που χρειάζεται διά βίου μεταγγίσεις. Εδώ θα ήθελα να αναφέρω την επιστημονική προσφορά των καθηγητών Φαίδωνα Φέσσα, Γιώργου Σταματογιαννόπουλου, Δημήτρη Λουκόπουλου, Χρήστου Καττάμη και άλλων εξαίρετων βιοεπιστημόνων που στο παρελθόν συνέβαλαν διεθνώς στην κατανόηση και φροντίδα των πασχόντων με κληρονομικές νόσους της αιμοσφαιρίνης. Ημουν τυχερός που στη δεκαετία του ’80 είχα την επιστημονική τύχη να βρεθώ σε εργαστήρια στις ΗΠΑ, όπου ανακαλύφθηκαν οι μεταλλαγές της θαλασσαιμίας. Η μεταλλαγή της δρεπανοκυτταρικής αναιμίας ήταν η πρώτη πρωτεϊνική μεταλλαγή που ανακαλύφθηκε ποτέ, το 1949, από τον Linus Pauling, ερευνητή που έχει πάρει δύο βραβεία Νομπέλ. Παρενθετικά o Pauling είναι σαν επιστημονικός προπάππους μου, αφού ο μέντοράς μου ήταν ερευνητικά ο εγγονός του. Το βραβείο Νομπέλ 2020 δόθηκε στις ερευνήτριες Εμανουέλ Σαρπεντιέρ και Τζένιφερ Α. Ντούντνα για την ανακάλυψη ενός τρόπου διόρθωσης μεταλλαγών στο DNA, ή γενικότερα για την ενσωμάτωση επιθυμητών και συγκεκριμένων αλλαγών σε συγκεκριμένες τοποθεσίες του γονιδιώματος. Περισσότερα για την ανακάλυψη αυτή μπορείτε να διαβάσετε στην «Κ» της 11.10.2020.
Οι εταιρείες Vertex της Βοστώνης των ΗΠΑ και Crispr-Therapeutics στο Τσουγκ της Ελβετίας χρησιμοποίησαν αυτή τη μέθοδο για να θεραπεύσουν τη δρεπανοκυτταρική αναιμία και τις επιπλοκές της. Πλέον εδώ και μερικές ημέρες είναι εγκεκριμένη η χορήγηση αυτής της θεραπείας σε ασθενείς με το όνομα Casgevy. Η θεραπεία Casgevy δεν είναι απλή στη θεωρία και την πράξη. Ας δούμε πρώτα πώς δρα: η μέθοδος καταστρέφει έναν αναστολέα BCL11A του γονιδίου HBG που αυξάνει την παραγωγή μιας εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης που αντικαθιστά την παθολογική αιμοσφαιρίνη και έτσι θεραπεύει τόσο τη δρεπανοκυτταρική αναιμία όσο και μερικές μορφές της θαλασσαιμίας. Πώς γίνεται αυτό στην πράξη; Η Casgevy χρησιμοποιείται σε αιματολογικά βλαστικά κύτταρα από τον μυελό των οστών του ασθενούς. Η καταστροφή του αναστολέα BCL11A γίνεται σε εξειδικευμένα εργαστήρια και τα κύτταρα με διορθωμένο DNA μεταγγίζονται στον ασθενή αφού προηγουμένως όλα τα εναπομείναντα βλαστικά κύτταρα του αρρώστου καταστρέφονται με φάρμακα (αυτή η καταστροφή είναι αρκετά τοξική για τον οργανισμό). Η όλη διαδικασία απαιτεί παραμονή στο νοσοκομείο για ένα διάστημα ενός με δύο μηνών. Η απόφαση του Ηνωμένου Βασιλείου να εγκρίνει αυτή την πρωτοπόρα, αλλά επίπονη και άκρως εξειδικευμένη γονιδιωματικο-κυτταρική θεραπεία βασίστηκε σε αρχικά αποτελέσματα σε 29 ασθενείς, στους οποίους αυτή η θεραπεία εξάλειψε τις αγγειακές κρίσεις που προκαλούν ισχυρούς πόνους και καταστροφή των διαφόρων οργάνων. Τα αρχικά αποτελέσματα δεν έδειξαν τοξικότητα της θεραπείας, αλλά χρειάζονται μακροχρόνιες μελέτες για να πιστοποιηθεί αυτό σε βάθος χρόνου. Οπως καταλαβαίνετε, ο επιστημονικός κόσμος είναι «προσεκτικά αισιόδοξος» και είμαι σίγουρος ότι στο μέλλον θα δούμε πολλές άλλες εφαρμογές αυτού του είδους της γονιδιωματικής διορθωτικής θεραπείας. Προς το παρόν υπολογίζεται ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν να θεραπευθούν μόλις 10 ασθενείς τον επόμενο χρόνο. Είναι λοιπόν αρκετά μακρύς ο δρόμος μέχρι οι θεραπείες αυτές να γίνουν ρουτίνα.
Ποια θα είναι η τιμή αυτής της θεραπείας; Η εταιρεία Vertex ανακοίνωσε μια τιμή ύψους 2,2 εκατ. δολαρίων ανά ασθενή. Και το ερώτημα είναι: μπορούν τα συστήματα υγείας των βιομηχανοποιημένων χωρών να σηκώσουν το οικονομικό βάρος μιας τέτοιας ακριβής θεραπείας; Ας ελπίσουμε ότι οι διαπραγματεύσεις των συστημάτων υγείας των διαφόρων χωρών και η ανάπτυξη εξειδικευμένων κέντρων θα οδηγήσουν σε μια λογική οικονομική συμφωνία. Δυστυχώς, όμως, η δρεπανοκυτταρική αναιμία είναι πολύ συχνή στην Υποσαχάρια Αφρική. Περίπου το 90% των πασχόντων ζει σε αυτές τις χώρες. Ο ΠΟΥ υπολογίζει ότι σε Καμερούν, Κονγκό, Γκαμπόν, Γκάνα και Νιγηρία ένας στους 100 ανθρώπους πάσχει από δρεπανοκυτταρική αναιμία. Στις περιοχές αυτές η πλειονότητα των περιστατικών πεθαίνει πριν από την ηλικία των 5 ετών, συνήθως από λοιμώξεις ή σοβαρή απώλεια αίματος. Καταλαβαίνετε πως η γονιδιωματική θεραπεία προς το παρόν είναι εφικτή μόνο σε πλούσιες οικονομικά χώρες με ανεπτυγμένο και ειδικευμένο σύστημα υγείας. Αυτό δυστυχώς επιτείνει τις ανισότητες μεταξύ των διαφόρων χωρών και περιοχών του κόσμου. Από την άλλη, η επιστημονική καινοτομία μπορεί να μας εκπλήξει στο εγγύς μέλλον, έτσι ώστε οι θεραπείες με διόρθωση του DNA να είναι πιο εύκολες και εφικτές σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης.
Οι προκλήσεις της «γονιδιωματικής ισότητας» στη διάγνωση και τη θεραπεία είναι πολλές, πολύπλοκες και δυσεπίλυτες, και ο πόλεμος με την αρρώστια χρειάζεται πολιτική βούληση και κατεύθυνση των πόρων σε ιατρικούς στόχους. Η έρευνα πρέπει να συνεχιστεί με θεραπευτικούς στόχους πιο προσιτούς σε όλους τους πάσχοντες συνανθρώπους μας. Είναι χρέος της/του καθεμιάς/καθενός να προωθήσει τη βελτίωση της υγείας με πολιτική και κοινωνική πίεση και ανάλογη διοχέτευση του δημοσίου πλούτου.
* Ο κ. Στυλιανός Αντωναράκης είναι ομότιμος καθηγητής Γενετικής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, μέλος της Ελβετικής Ακαδημίας Επιστημών και πρώην πρόεδρος του Διεθνούς Οργανισμού Ανθρωπίνου Γονιδιώματος (HUGO).
