Καλοκαίρι πριν από λίγα χρόνια, στον κατάμεστο εξωτερικό χώρο του ΟΑΚΑ ένας τριαντάρης άνδρας, ένα «παιδί της διπλανής πόρτας», παραλαμβάνει εν μέσω ντελίριου επιδοκιμασιών από το νεανικό κοινό της εκδήλωσης, το βραβείο του καλύτερου άνδρα youtuber της χρονιάς. Σήμερα, ο ίδιος άνδρας διώκεται για εμπορία ανθρώπων και σωματική βλάβη ατόμων με αναπηρία σε ζωντανή μετάδοση.
Εξερευνώντας κανείς διαχρονικά το περιεχόμενο των εκπομπών του youtuber, καταλήγει σε ένα μάλλον άβολο και παράδοξο συμπέρασμα· το «υλικό» (content στη διαδικτυακή διάλεκτο) που τον οδήγησε στη βράβευση, είναι ανάλογης θεματικής και περιεχομένου με εκείνο που σήμερα τον οδηγεί στη σύλληψη.
Πώς, όμως, η λάιβ κακοποίηση ανθρώπων με αναπηρία, η σεξουαλική παρενόχληση on camera, βρίσκουν χώρο στην ελληνική διαδικτυακή πραγματικότητα; Ποιες είναι οι διαδρομές και τα δίκτυα αναπαραγωγής αυτού του περιεχομένου; Πώς αυτές οι διαδρομές παρακάμπτουν τους μηχανισμούς προστασίας στο διαδίκτυο;
Αρένα
Η ιστορία αυτών των εκπομπών δεν ξεκίνησε σήμερα. Οταν πριν από περίπου τρεις μήνες ήρθε στο φως της δημοσιότητας η υπόθεση κακοποίησης ανθρώπων με αναπηρία από έναν 42χρονο στο Κερατσίνι, οι περισσότεροι έπεσαν από τα σύννεφα. Ωστόσο, μια απλή αναζήτηση στο Youtube αρκεί για να διαπιστώσει κανείς ότι αποσπάσματα ανάλογων μεταδόσεων κυκλοφορούν με χιλιάδες προβολές και σχόλια εδώ και τουλάχιστον πέντε χρόνια.
Αρχικά, όλα ξεκίνησαν ως «πλάκα»· τουλάχιστον έτσι αισθάνονταν οι πρωταγωνιστές. Ο οικοδεσπότης των streams μοιραζόταν σε ζωντανή μετάδοση τα «κατορθώματά» του ενώ έπαιζε βιντεοπαιχνίδια και τα αθυρόστομα ξεσπάσματα οργής του όταν έχανε τον έκαναν viral σε μια νύχτα. Από εκείνη την «αθώα» εποχή, όμως, η βία και ο σεξιστικός λόγος πρωταγωνιστούσαν, ειδικά όταν κάποια κοπέλα έδινε το «παρών» μπροστά από την κάμερα.
Οσο το Youtube και άλλες πλατφόρμες αποκτούσαν δημοφιλία, αναγνώριση και προοπτική οικονομικού κέρδους, τόσο περισσότερο οι εμπνευστές των streams μηχανεύονταν τρόπους για να αυξήσουν επίδραση, προβολές και χρήμα. Η trash τηλεόραση είχε ήδη διδάξει την ιδανική συνταγή: την αρένα.
Η κάμερα ανοίγει και νεαρές κοπέλες χορεύουν αισθησιακά κατά τις προτροπές του ιντερνετικού «καναλάρχη». Αργότερα, πρώην «δόξες» τηλεοπτικών εκπομπών εμφανίζονται αναβιώνοντας τις trash «ένοχες απολαύσεις» των ’90s. Νεότεροι «ήρωες» γεννιούνται, αποκτούν δημοφιλία, γίνονται «διασημότητες» μιας παράλληλης μιντιακής πραγματικότητας. Ενορχηστρωτής και απόλυτος «αρχηγός» των εκπομπών αυτών είναι ο ιδιοκτήτης του καναλιού. Σταδιακά, το κοινό ξεκινάει να στέλνει δωρεές για να δει περισσότερα ευτράπελα. Μέχρι που η υπόθεση άρχισε να σοβαρεύει.
Χορηγός το ίδιο το κοινό
Καταγγελίες για εκμετάλλευση ανθρώπων με αναπηρία, για παρενοχλήσεις on camera, ακόμα και για βιασμούς και διακίνηση πορνογραφικού υλικού σε άλλες διαδικτυακές πλατφόρμες, είχαν κάνει την εμφάνισή τους την ώρα που οι εκπομπές αυτές συνέχιζαν σταθερά να αγγίζουν την κορυφή σε δημοφιλία.
Παραμερίζοντας, όμως, τις όποιες καταγγελίες που συνήθως ξεχνιούνταν έπειτα από έναν μικρό διαδικτυακό ντόρο, το ίδιο το περιεχόμενο των εκπομπών αυτών αποτελεί το απόλυτο πειστήριο για τη νοσηρή δράση του εμπνευστή τους. Το μοτίβο ίδιο σε όλες τις εκπομπές: ο «αρχηγός» είναι αυτός που πάντα δίνει το έναυσμα, τις οδηγίες και τις διαταγές στους συμμετέχοντες της αυτοσχέδιας αρένας του.
Η σκοτεινή και ταυτόχρονα viral πλευρά του ελληνικού Youtube είναι ένα ριάλιτι στο οποίο οι ισχυροί συμμετέχοντές του γίνονται ακόμα πιο ισχυροί και οι ανίσχυροι χάνουν την αυτονομία τους, με αντάλλαγμα ένα μερίδιο της «πίτας» των κερδών από τις δωρεές του κοινού. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι πολλές φορές ακούμε σε παλαιότερα βίντεο τον εμπνευστή των εκπομπών να παραθέτει τις «ευεργεσίες» του ως αντιστάθμισμα στις δοκιμασίες που υπομένουν τα θύματά του.
Το νομοθετικό κενό και η «εκστρατεία κανονικοποίησης»
Το περιεχόμενο αυτό, όμως, δεν σταμάτησε ποτέ να αναπαράγεται, παρά το γεγονός ότι τον τελευταίο χρόνο έχει υπάρξει μερική ευαισθητοποίηση της ελληνικής Youtube κοινότητας για το θέμα. Ο κ. Ιωάννης Ιγγλεζάκης, καθηγητής στη Νομική του ΑΠΘ, με γνωστικό αντικείμενο «Δίκαιο και Πληροφορική», εξηγεί στην «Κ» πως κανένας πάροχος, όπως το Youtube, δεν μπορεί να «λογοκρίνει» προληπτικά ένα βίντεο που αναρτάται. Για να «κατέβει» ένα βίντεο, σύμφωνα με τον ίδιο, πρέπει να υπάρξει κινητοποίηση του ίδιου του κοινού, μέσω αναφορών ή καταγγελιών. Ακόμη και έτσι, όμως, δεν υπάρχει κάποια πρόβλεψη που αποτρέπει την εκ νέου δημοσίευση του ίδιου ή ανάλογου υλικού. Οπως επισημαίνει ο κ. Ιγγλεζάκης, η μόνη μέριμνα του παρόχου αφορά στην προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων, καθώς σε κάθε άλλη περίπτωση απειλείται το δικαίωμα της ελευθερίας στην έκφραση.
«Πώς γίνεται κάποιος να είναι κακοποιητής όταν ένα διάσημο μοντέλο ή ένας συμπαθής κομμωτής συμμετέχει στις εκπομπές του;», θα μπορούσε να διερωτηθεί κάποιος θεατής.
Οσο, λοιπόν, το κοινό παραμένει βασικός «χορηγός» των εκπομπών αυτών, τόσο εξασφαλίζεται η ανεμπόδιστη αναπαραγωγή τους. Αλλά ακόμη και σε περιπτώσεις όπου βίντεο έχουν κατέβει, δεν αργούν να βρεθούν νέες πλατφόρμες –συνδρομητικές ή μη– ή νέα κανάλια για να τις φιλοξενήσουν. Εγγυητής αυτής της συνέχειας; Από τη μία, η ηδονοβλεπτική ανάγκη του κοινού για φρέσκια διαδικτυακή κλειδαρότρυπα. Από την άλλη, η κανονικοποίηση αυτής της αρένας μέσω βραβεύσεων, παρουσίας των πρωταγωνιστών της σε τηλεοπτικές εκπομπές, αλλά και συμμετοχής «διασημοτήτων» από τον χώρο της ιντερνετικής ή ακόμα και της συστημικής τηλεοπτικής σόου μπιζ στα streams. «Πώς γίνεται, άλλωστε, κάποιος να είναι κακοποιητής όταν ένα διάσημο μοντέλο ή ένας συμπαθής κομμωτής συμμετέχει στις εκπομπές του;», θα μπορούσε να διερωτηθεί κάποιος θεατής.
Η ανάδειξη αυτών των υποθέσεων στη δημόσια σφαίρα μπορεί να κινητοποιήσει την Πολιτεία ώστε να δράσει.
Χρειάστηκε να περάσουν χρόνια για να υπάρξει παρέμβαση των αρχών σε βάρος των ενορχηστρωτών αυτών των εκπομπών. Οπως παρατηρεί ο κ. Ιγγλεζάκης, αυτή τη στιγμή υπάρχει νομοθετικό κενό στην κατεύθυνση εξειδίκευσης σε τέτοια πρωτόγνωρα για το νομικό σύστημα περιστατικά. Σήμερα, το υλικό αυτών των βίντεο μπορεί απλώς να λειτουργήσει αποδεικτικά. Η αναπαραγωγή μιας κακοποίησης δεν προσθέτει ποινική απαξία στο αδίκημα. «Η ανάδειξη αυτών των υποθέσεων στη δημόσια σφαίρα μπορεί να κινητοποιήσει την Πολιτεία ώστε να δράσει», καταλήγει ο κ. Ιγγλεζάκης.
